%збекстан республикасы жо№ары

9 LEKTSIYA: TROPIK HA`M QUBLA AFRIKA1918-2015 JILLARDA

Jobasi:

1. Birinshi jer ju`zlik uristan son` Afrikanin` qayta bo`liniwi. Afrikada sirt el ma`mleketlerinin` kolonial basqariw sistemasi.
2. Azatliq ha`rekketin` jan`a formalari, ma`deniy ag`atiwshiliq sotsialliq ha`m siyasiy sho`lkemlerdin payda boliwi ha`m a`hmiyeti. Afrika Milliy Kongresi.
3. Jer ju`zlik ekonomikaliq krizis jillarindag`i Tu`slik Afrika awqami.
4. Tropikaliq ha`m Tu`slik Afrika ekinshi jer ju`zlik uris jillarinda.
5. II-du`n`ya ju`zlik uristan keyingi jillarinda Tropikaliq ha`m Kubla Afrika ellerindegi ishki siyasiy ha`m sotsial-ekonomikaliq jag`dayi.
6. XX a`sirdin` 50-80 jillarda Afrikanin` rawajlaniwi.
7. Ha`zirgi da`wirdegi Tropik ha`m Qubla Afrika ma`mleketleri.


A`debiyatlar:
1. Страны мира. Энциклопедический словарь. (Сост. Богданович и др.). -М., 1999.
2. Новейшая история стран Азии и Африки ХХ-век. (1918-1945 гг.), часть-2,3. Учебник для ВУЗов. Под. ред. А.Родригеса. -М., изд. «Владос», 2001.
3. А.М.Родригес. Новейшая история стран Азии и Африки. - М., 2006.
4. Ю.Л.Говоров. История стран Азии и Африки в новейшее время. – Кемерово, 1997
5. Ю.А.Трошина. История стран Азии и Африки в новейшее время. (1918-2000 гг.). - Москва: «Весь Мир», 2004
6. Кредер А.А. Новейшая история. ХХ-век. -М., изд. «Центр гуманитарного образования», 1997.
7. Всемирная история. - М., “Большая Российская энциклопедия ”. – М.: 2003
8. Абдураззокова М. ХХ аср иккинчи ярми жахон тарихи: Маърузалар тўплами. – Ташкент: «Узбекистон миллий энциклопедияси», 2000
9. М.Лафасоф, У.Джураев. Жахон тарихи. Т. 2005
10. Новейшая история стран Азии и Африки ХХ-век. (1945-2000 гг.), часть-2,3. Учебник для ВУЗов. Под. ред. А.Родригеса. -М., изд. «Владос», 2001.

Tropikaliq ha`m Tu`slik Afrika elleri tariyxi, a`sirese onin` birinshi ha`m ekinshi uris jillarindag`i tariyxi, az izertlengen. Bul eller boyinsha bu`gingi kunge shekem batis tariyxshilari, koloniyadag`i xaliqlar tariyxin emes, tek kolonializmnin` ornawtiliwi tariyxi xaqqinda bir ta`repleme ko`z-qarasta jazg`an. XX a`sirdin 50-jillarinin` ortalarinan bu`gingi kunge shekem eki du`n`ya juzlik uris aralig`in izertlew baslandi. Afrika Evraziyadan keyin ullilig`i boyinsha ekinshi materik, uliwma jer ko`lemi tirslip turg`an atawlar memen birlikte 30 mln kv. km den artiq, ma`mleketlerdin` uliwma sani 55, xaliqtin sani 600 mln ko`birek.

Tropikaliq Afrika elleri ha`m Tu`slik ortasindag`i ekvatordan birinshi ha`m ekinshi ta`repi boyinsha 2 min` km. ge sozilg`an, Shig`ista Indiya muxiti, al Batista Atlantik muxiti menen juilg`an u`lken tropikaliq Afrika jaylasqan.
Tropikaliq Afrika elleri siyasiy ha`m ekonomikaliq o`z betinshelikten, ayrilg`an rejim du`zim tiykarinda basqarilatug`in ha`qiyqat koloniyalar boldi. Olar Evropa elleri ushin ko`p payda keltiritug`in deregi boldi. XIX a`sir aqirlarinan baslap koloniyaliq territoriyalar kapital shig`ariw rayonlari boldi metropoliyalar bul jerde rudnikler ken shig`ariw, ishki zatlardi qaytadan islep shig`ariw, temir jollar, portlar qatnas jollari boyinsha porxanlar boldi. Mektepler ha`m joqarg`i oqiw orinlari ashilip, den sawliqti saqlaw mekemesi du`zildi.
Afrika en` artta qalg`an en` gedey kontinent boldi. Milliy kiristin 90% awil xojalig`i berdi. Onda o`ndiristin` a`piwayi qurallari qollanildi. Turmis da`rejesi du`n`yada en` to`men bolip, epidemiyaliq juqpali keselikler ha`m asharshiliq ku`shli boldi.
Birinshi jer ju`zlik urista Antantanin` jenisi ha`m U`shlik awqamnin` jeniliwi Afrikanin` siyasiy kartasina o`zgeris jasadi. Tropikaliq ha`m Tu`slik Afrika elleri arasinan tek g`ana Efiopiya ha`m Nigeriya g`a`rezsiz ma`mleket hu`qiqina iye boldi. Al basqalari Britaniya, Belgiya, Portugaliya, Ispaniya ha`m Italiyanin` koloniyasi boldi. Birinshi jer ju`zlik uris na`tiyjesinde Shig`is Afrikadag`i ha`m Tu`slik-Batis Afrikadag`i Kamerun ha`m Togo territoriyalarindag`i Germaniyanin` koloniyaliq imperiyasi saplastirildi.
Birinshi jer ju`zlik uristan keyin Tropikaliq ha`m Tu`slik Afrika ellerin koloniyaliq bo`lsheklew 1919 jil yanvardag`i Parij tinishliq konferentsiyasinda belgilendi. Bul boyinsha bir qansha rawajlang`an eller Antantag`a tiyisli boldi.
1919 jildin` mayinda Antanta Joqarg`i Soveti o`z qarari menen o`z talabanlari arasinda bo`lisiwge kiristi. En` u`lken german koloniyalarinan Shig`is Afrika u`sh ma`mleket Ulli Britaniya, Belgiya ha`m Portugaliya ta`repinen o`z-ara bo`lisildi. Ulli Britaniya eldin` tiykarg`i bo`legin iyeledi. Ruanda, Urundi ha`m Kongo Belgiya qol astinda boldi. Kamerun Frantsiya ha`m Angliya ortasinda bo`lisildi.
Solay etip, Antanta uliwma maydani 2,5 million kv.m. ha`m 30 millionnan aslam xalqi bar nemets koloniyalari ta`g`dirin o`z-ara bo`listi. Mandant sistemasinin` du`ziliwi menen koloniyalar arasinda shegaraliq o`zgerisler jasaw u`lken a`xmiettke iye boldi. Misalg`a Angliya hu`kimeti janadan iyelegen keniya esabinan, Italiyag`a Djuba wa`layatin berdi.
Birinshi jer ju`zilik uristin na`tiyjesinde Evropa derjavalardin` koloniyaliq imperiyalari Afrika kontinentine to`mendegishe boldi. Britan iyeligi tek ko`lemi jag`inan emes, baylig`i jag`inan ayriqsha orin tutti. Anglichan u`stemliginin` ornawi menen Tangan`ike Britan imperiyasinin` maqseti iske asti. Bunda Britaniya Keyptaunnan Kairg`a shekem iyeledi. 1910-jildan baslap Keniya ha`m Uganda Britan koloniyasi boldi. Frantsuz kolonial imperiyasi Britaniya siyaqli u`lken territoriyalardi iyeledi. Onin` ko`pshilik bo`legin Saxara sho`line shekemgi qurg`aqliqlar iyeledi. Batis ha`m ekvatorial Afrika Frantsiya iyelegine kirdi. Batis Afrikadag`i frantsuz koloniyasinda 8 koloniya bolip Gvineya, Joqarg`i Val`ta, Dagomeya, Mavritaniya, Niger, Senegal, Sudan h.t.b. kirdi. Ekvatorial Afrikadag`i frantsuz koloniyasina Gabon, Chad, Orta Kongo ha`m Ubangi-Sharikoloniyalari kirdi. Sonday-aq 1896 jildan baslap Afrika kontinentindegi en` iri atawlardin` biri Madagaskar kirdi.
Bel`giya iyeligine Ruandi, Urundi, Kongo ha`m Katanga koloniyalari kirdi. Portugaliya iyeligine Angola ha`m Mozambik territoriyalari qarasli boldi.
Italiya iyeligine Eritreya ha`m Efiopiya, Somali territoriyalari kirdi. Afrika ellerinin` awil xojolig`inin` tiykarg`i tarawi kolonistler qolinada bolip, eksportqa bag`darlandi. Eksportqa za`ru`rli o`nimlerden kofe 11 ese, chay 10 ese, kakao 6 ese, araxis 4 ese, temeki 3 ese, paxta o`nimi birden ko`beydi. Sonday-aq janadan payda bog`an sanaat o`nimleri eksporti ku`sheydi. Misalg`a Bel`giya Kongosinda mis o`nimin` jetilistiriw 1913-1937 jillar aralig`inda 20 ese o`sti. Koloniyal u`lkelerde basqariw tiykarinan eki sistemada iske asti. Misalg`a: Frantsuz koloniyalarinda tuwridan tuwri basqariw iske assa, Angliya koloniyalarinda janapayshilar arqali iske asti. Afrikadag`i koloniyalizmge qarsi gu`reste siyasiy-diniy ha`reketler a`hmiyetli orin tutadi. Onin` gu`resshenleri evrey basqinshilarina ha`m xristian ideyalarina qarsi gu`res jergizdi. 1922 jili Nigeriya administrativlik orayi Lagosta birinshi Niger siyasiy partiyasi du`zildi ha`m milliy demokratiyaliq partiyag`a aylandi. Afrikadag`i barliq siyasiy sho`lkemler ishinde uzaq ha`reket etken Afrika Milliy Kongresi (1912-jili Tu`slik Afrika soyuzinda du`zilgen) boldi. Bul Kongress Afrika sho`lkemi sipatinda payda boldi. Kongress ha`r jil sayin o`z s`ezdin o`tkerip, 30-jillardin` basina shekem gazetasin ja`riyalap turdi. Afrika Milliy Kongresinin` tiykarg`i xizmeti afrikalilardi birletiriw ha`m rasaliq diskriminatsiyag`a qarsi gu`resiw boldi. Kongress 20-jillardin` aqirinan baslap Tu`slik Afrikada massaliq ha`reket ju`rgizdi. 1927-jili Kongress prezidenti D.Gumede Bryussel`de o`tkerilgen antiimperiyalistlik liga kongresine qatnasti. 1918 jili iyul`de Tu`slik Afrika soyuzina 15 min`an aslam taw-ka`nshiler, 1920 jili fevral`da 70 min`an aslam Afrika shaxterlari is tasladi. 1924-1927 jillar aralig`inda azatliq ha`reketke qatnasiwshilardin` sani 30 min`an 100 min`g`a jetti.
Ekinshi ha`m birinshi uris jillarinda Angliya ha`m Frantsiya hu`kimeti ju`rgizgen «aralaspawshiliq» siyasati Italiyanin` agressiyasina jol ashti. B.Mussalinidin` basip aliwshiliq isenimin ku`sheyti. 1935 jil 3 oktyabrde Italiya jan`a texnika ha`m za`ha`rlewshi gazlar menen Efiopiya shegarasina keldi. Italiya baqinshilari ayirim Efiopiya feodallarinin` turaqsizlig`inan paydalandi. Sog`an qaramastan 1937 jildin` basina shekem Efiopiya armiyasi gu`res ju`rgizdi. Sovet ma`mleketi Efiopiyanin` agressorlarg`a gu`resin quwatladi. Biraqta Frantsiya ha`m Angliya hu`kimeti Italiyani quwatladi ha`m Efiopiya Italiya Shig`is Afrikasina qosildi.
1941-jili anglichan jawingerleri Efiopiya partizanlari menen ha`m samalilerdin aktiv qatnasiwinda bul jerlerdi iyeledi. 1941 jil 5 mayda Efiopiyani Italiya fashistlerinen azat etti. Ekinshi jer ju`zlik uris da`wrinde jan`a partiya ha`m sho`lkemler payda boldi. Olar arasinda Nigeriya ha`m Kamerun Milliy Soveti (1941-jili du`zilgen) ayriqsha ko`zge tu`sti. Eldin birligi ku`sheydi. Sanaatin` rawajlaniwi menen miynetkeshlerdin` sani o`sti. Arqa Rodeziyanin` mis rudalarinda 15 min`an aslam taw-ka`nshileri ko`terilis jasadi.
Ekinshi jer ju`zlik uris jillarinda Afrika ellerinde ekonomikaliq ha`m siyasiy ilgerilewler Afrika xalqi menen kolonizatorlar ortasindag`i qarama-qarsiliqtin` keskinlesiwine, demokratiyaliq ku`shlerdin o`siwine ha`m ha`m uristan keyingi koloniyalizmge qarsi gu`restin ku`sheyiwne alip keldi. 1944 jili Orta Kongonin` Brazzaviya qalasinda frantsiyanin` uliwma Afrika iyelikleri wa`killerinin` jiynalisi boldi. Onda frantsuz hukimet organlari eziliwshilerge demokratiyaliq huqiqlar beriwdi wa`de etti, biraq olar sol paytta iske asirmadi.
5. Ekinshi jer juzilik uristan keyin koloniya qisiminan azat aqibetlerin tartip kiyatirg`an haliqlardin` milliy-azatliq guresi ja`nede ku`sheydi. Bul qubilis Afrika haliqlarina da tiyisli edi. Solay eken, qanday faktorlar koloniya qisiminda qisiminda jasap atirg`an haliqlardin milliy-azatliq gu`resinin` ku`sheyiwine sebep boldi. Bular:
- ekinshi jer ju`zilik urista Germaniya, Italiya ha`m Yaponiyanin` jen`ilip qalg`anlig`i;
- tiykarg`i kolonial ma`mleketler - Ulli Britaniya ha`m Frantsiyanin` ha`lsirewi;
- kolonialardag`i haliqlardin` sanasinin` o`siwi;
- AQSh ha`m SSSRdin` o`z siyasiy ma`qsetleri ma`qsetleri jolinda du`n`yada kolonial imperiyalardin` saqlanip qaliniwina shiqqanlig`i.
Duris Afrikada kolonializm sistemasinin` saplastiriw protsessi Aziyadag`i qarag`anda a`ste barg`an. Bul Afrika ma`mleketleri xaliqin` milliy-azatliq gu`resine basshiliq etetug`in sotsialliq ku`shlerdin` (milliy burjuaziya ha`m milliy ziyalilar) ha`lsizliginin` aqibeti edi.
Da`slep Arqa Afrika ma`mlektleri qatan` qanli gu`res na`tiyjesinde g`a`ressizlikke eristi. 1960-jili Afrika tariyxina «Afrika jili» ati menen kirdi. Usi jili birden 17 ma`mleket g`a`ressizlikke eristi. Ulli Britaniya ha`m Frantsiya kolonialiq imperiyalari idirap bir sharayatta Bel`giya Kongonin` g`a`ressizligin tanlawg`a ma`jbu`r boldi.
Afrikanin` ayirim ma`mletlerinde g`a`ressizlikke erisiw tinish jol menen (xaliqtin` massaliq demonstratsiyalari; puxaraliq boysinbawshilig`i) a`melge asti. Kolonialiq metropoliyadan ko`ship kelip jaylasqan bir topar aq ta`nliler ja`ma`a`tine su`yengen orinlarda bolsa awir quralli gu`res alip bariw joli menen g`a`rezsizlikke erisildi. 60-jillardin` aqirina kelip anglichan, frantsuz, Bel`giya kolonialiq imperiyalari idiradi.
Tek bir imperiya Portugaliya imperiyasi jasawin dawam etti. Portugaliyanin` Afrikadag`i kolonialari (Mozambik, Angola, Gvineya-Bissaw) onin` ten`iz arti awqamlari dep ja`riyalang`an edi. Bul «ten`iz arti aymaqlari» xalqinin` milliy azatliq gu`resi 1974-jilg`a shekem dawam etti ha`m ol jen`is penen juwmaqlandi. Portugaliya o`z kolonialari g`a`rezsizligin ta`n aliwg`a ma`jbu`r boldi.
Kongo (Zayr), Gvineya, Angola, Mozambik, Namibiya, tropikaliq Afrikada iri ma`mleketler esaplandi.
1980-jili ja`ne bir g`a`rezsiz Afrika ma`mleketleri – Zimbabve payda boldi. Bul ma`mleketin` payda boliwi ju`da` qiyin boldi. Ga`p sonnan ibarat, Rodeziyadag`i (Ulli Britaniya koloniyasi) az sanli biraq birlesken aq ta`nlilerde jasaytug`in edi. Olar 1965-jili Rodeziyani g`a`rezsiz dep ja`riyaladi. Biraq oni Ulli Britaniyada, BMSh da ta`n almadi.
Jergilikli afrikalilar bolsa azatliq ushin quralli gu`res basladi. Jekkelenip qalg`an aq ta`nliler 1979-jili so`ylesiwler alip bariwg`a ma`jbur boldi. Bunin` aqibetinde ma`mleket afrikalilardin` qolina o`tti. 1980-jili Rodeziyanin` orninda g`a`rezsiz Zimbabve ma`mleketi du`zilgenligi ja`riyalandi.
Afrikadag`i son`g`i koloniya – qubla-batis Afrika edi. Birinshi jer ju`zilik urisqa shekem bul aymaq Germaniyanin` koloniyasi bolg`an. Uristan keyin oni Milletler ligasi basqariw xuqiqin Qubla Afrika Respublikasina (QAR) berdi. QAR da`slep bul aymaqti o`zine qosip aliwg`a urindi. Buni kelistire almag`annan keyin, ol jer az sanli aq ta`nliler xu`kimetin du`ziwge xa`reket etti. Bug`an juwap retinde xaliq 1966-jili quralli gures baslawg`a ma`jbu`r boldi.
BMSh 1973-jili QARdi qubla-batis Afrikani basqariw xuqiqinan ayirdi. Jergilikli xaliqtin` milliy-azatliq ushin gu`resi 1989-jili jen`is penen juwmaqlandi. Usi jili qubla-batis Afrika Namibiya ati menen g`a`rezsiz ma`mleket dep ja`riyalandi. Usilayinsha koloniyadag`i Afrika xaliqlarinin` milliy-azatliq gu`resi jen`is penen juwmaqlandi. Bir wqitlari pu`tkil derlik koloniyag`a aylandirilg`an Afrikada 52 g`a`rezsiz ma`mleket payda boldi.
6. Qubla Afrika respublikasinda 1948-jili o`tkerilgen parlament saylawinda Afrika jerlerinin` (aq ta`nli xaliq) milletshi partiyasi jen`iske eristi. Bul partiyanin` basshisi D.Malan basshilig`inda du`zilgen hu`kimet aparteid siyasatin a`melge asiratug`inin ja`riyaladi. Bul ma`mlekettin` tu`pkilikli xalqi bolg`an negrlerge, bul jerge kelip qalg`an hindlerge qarasli rassaliq kemsitiw; olardi aq ta`nlilerden ajiratip qoyiw; olardi tiyqarg`i puqaraliq xuqiqinan ayiriw ha`mde o`zleri ushin ajiratilg`an bo`lek jerlerde jasawg`a ma`jbu`r etiw siyasati edi.
Ma`mleket maydaninin` 87 payizi aq ta`nliler ushin, tek 13 payizi afrikalilar ushin biriktirip qoyildi. Bundag`i maqset afrikalilardin` bekkem aparteid ta`rtiplerin joq etiw maqsetinde birlesiwine jol qoymaw edi. QARdin` u`stem toparlari aparteid siyasatin barg`an sayin ku`sheytti. 1984-jili u`sh palatali parlament (aqlar, negrler ha`m xindler ushin o`z aldina) du`zildi.
Biraq afrikalilar rasshililar rejimi o`zlerine using`an ta`g`dirge ta`n bergen joq, olar XX a`sirdin` en` jerkenishli qubilislarinan biri – aparteid siyasatina qarsi quralli gures alip bardi. Bul gu`reske Afrika Milliy Kongresi (AMK) basshiliq etti. AMKnin` maqseti - Qubla Afrikada rasasina qaramastan barliq puqara nizam aldinda ten` boliwin ta`miyinleytug`in demokratiyaliq ma`mleket quriw edi. Bul partiyag`a XX a`sirdin` ulli siyasatshi ha`m ma`mleketlik iskerlerinen biri N.Mandela basshiliq etti.
Afrika xalqinin` bul gu`resi xaliq araliq rawajlaniwdin` ta`repdar ku`shleri ta`repinen qollap quwatlandi. Hu`kimet tu`pkilikli xaliqtin` o`z xaq-xuqiqi jolindag`i qarsi ayawsiz gu`res alip bardi. Biraq, afrikalilar gu`resin toqtata almadi.
1989-jili QAR prezidentligine F.Klerk saylandi. Ol da`wir shinlig`in esapqa alip siyasat ju`rgizetug`in isker edi. F.Klerk, eger aparteid siyasati biykar etilmese, ol aqir soninda aq ta`nlilerdi apatshiliqqa alip keliwi mu`mkin ekenligin an`lap jetti ha`m 1990-jili AMKnin` jumisin kadag`an etiwdi biykar etiw xaqqinda nizam qabil etti. Onin` basshisi N.Mandela 1991-jili o`mirlik qamaq jazasinan azat etildi (ol 27 jildan berli qamaqta edi). Elde a`skeriy jag`day biykar etildi. Barliq puqaralardin` rasalarinin` ten` ekenligi ja`riyalandi.
1993-jili barliq rasa wa`killerinin` ten`ligi tiykarinda uliwma parlament o`tkeriletug`inlig`i xaqqinda pitimge qol qoyildi. Sonin` menen birge, aq ta`nlilerdin` xuqiklarinida kepillik beriletug`in boldi.
Saylaw 1994-jildin` 26-aprelinde o`tkerildi ha`m onda AMK toliq jen`iske eristi. N.Mandela QARdin` birinshi qara prezidenti etip saylandi. Usilayinsha en` jerkenishli illet – aparteidtin` toliq joq etilwine tiykar jaratildi. Afrika kontinenlerinde tinishliq jolindagi tiyqarg`i tosiqlirdin` biri - rasashiliqti saplastiriw jolindag`i ulli xizmetleri ushin eki iskerde – N.Mandela ha`m F.Klerkler 1993-jili tinishliq ushin xaliq araliq Nobel siylig`ina miyasar boldi. 1999-jili 2-iyun`degi saylawlarda N.Mandelanin` birge islewshisi Tabo Mbeku prezidentlik lawazimin iyeledi.
7. Afrika kontinenti ma`mleketinin` ekonomikaliq rawajlaniw da`rejesi birdey emes. Sonin` ishinde tropikaliq Afrika Arqa ha`m Qubla Afrikadan keskin paydalandi.
Tropikalik Afrika ma`mleketleri kontinentinen qalaq ma`mleketleri esaplanadi. Du`n`ya xaliqlarinin` 10 payizin quraytug`in Afrika kontinentide du`n`ya sanaat o`nimlerinin` 1 payizi islep shig`ariladi. Bul jerdegi ja`ne biren u`lken mashqala- xaliqti aziq-awqat ta`miyinlew mashqalasi bolip tabiladi.
Bu`gingi ku`nde Afrika kontinenti xalqinin` derlik 50 payizi ka`mbag`alliqta jasamaqta. Aziq awqat o`ndirisi xaliqtin` o`siwine salistirg`anda barg`an sayin arqada qalip barmaqta. Ja`ne bir aytarliqtay mashqala, etnikaliq qirg`inlar, ja`njeller esaplanadi. Afrika ma`mleketlerinin` turmisinda ruw–qa`wimshilik turmis ta`rizi ku`shli bolip qalmaqta. Bir xaliq ha`r qiyli ma`mleketlerdin` aymag`inda jasamaqta.
Ma`selen 20 millionnan aslam fulbe dep atalatug`in xaliq basqa xaliqlarg`a salistirg`anda ko`pshilikti quraytug`in etip ha`r qiyli ma`mleketlerge bo`lip jibergen. Etnikaliq ja`njeller ma`mleketlerdin` tutaslig`in u`lken qa`wip astina salmaqta.
Ja`ne bir u`lken mashqala - bul ma`mleketler arasindag`i ja`njeller a`skeriy soqlig`isiwlar mashqalasi. Koloniashilar ma`mlekettin` shegeradarin usilay belgilep, bul bara-bara ma`mleketlerdin` arasindag`i ja`njellerdin` deregine aylandi. Ha`zirshe Afrika birge islesiw sho`lkemi soqlig`isiwlardin` tu`p–tamirin joq etiwge erise alg`an joq. Aytarliqtay mashqalalardan ja`ne biri – sirtqi qariz sebebi sirtqi qariz jildan-jalg`a ko`beyip barmaqta.