%збекстан республикасы жо№ары

Сӛйлеў тили лексикасы

Сӛйлеў тили - бул халықтың күнделикли турмыста бир-бири менен туўрыдан-туўры қатнас жасаўының жедел түри. Оның тийкарын, жоқарыда айтып ӛтилгениндей-ақ, тилдеги улыўма қолланыўшы сӛзлер қурайды. Сӛйлеў тилиниң лексикасында тек улыўма қолланылыўшы сӛзлер ғана емес, соның менен бирге әдебий тилдиң лексикалық нормаларына жуўап бере алмайтуғын сӛзлер де бар. Мәселен, халық аўызеки сӛйлесиў жағдайында жутым (аўқат деген мәниде), пәрўайы пәнсери, (ҳеш нәрседен хабары жоқ деген мәниде), мәзи (тек, әйтеўир деген мәниде), пәтамамы (барлығы деген мәниде) усаған сӛзлерден жүдә жийи пайдаланады. Булардың барлығы да тек сӛйлеў тилине ғана тән сӛзлерден ибарат. Олар кӛбинесе әдебий тилде ӛзиниң синонимлик сыңарларына ийе болып келеди. Сонлықтан да бундай сӛзлер сӛйлеў тили лексикасының қарамағында ғана жийи қолланылып, әдебий тил нормаларынан бираз алысырақта қалып қояды. Буннан сӛйлеў тили менен әдебий тил арасында байланыс жоқ, сӛйлеў тилиниң лексикасы әдебий тилдиң лексикасына жақын келмейди деген мәни келип шықпайды. Олар екеўи арасында беккем байланыс бар, әдебий тил усы сӛйлеў тилиниң базасында ғана жумсалады. Солай да сӛйлеў тили лексикасындағы айырым сӛзлердиң әдебий тилде қолланылмаўы олар арасындағы айырықшалықтан дерек береди.

Қарақалпақ тилинде сӛйлеў тилиниң лексикасына тән сӛзлер эмоционаллық-экспрессивлик мәни айрықшалығына ийе болып келеди. Оларды кӛбинесе кемситиў, киширейтиў ямаса соған усаған шығармаларда сӛйлеў тилиниң элементлери жүдә жийи ушырасады. Мысалы:

1. 
   Бизиң абысын гәптиң поскеллесин айтады, соники мәз, -деди қасындағы ҳаял (К. Султанов, «Ақдәрья»).
   
2. 
   Ғәлет пе усы сӛзим, Ажар келин - деп ғаррының аўзы кемсеңледи (Сонда).
   
3. 
   Қапылғыр, келиншек болмай атырып, шашыма қосылажақ па дегендей қолы менен орнына әкелип қойды (Т.Қайыпбергенов, «Қарақалпақ қызы»).
   
4. 
   Пәрўайы пәнсери болса да, жүзинде аз ғана қуўаныштың изи билинеди (Сонда).
   
5. 
   Тағы да мына сум бир ис қылып жүрмесе болар еди деген тақлетте тум-тусқа қарады (А.Бегимов, «Балықшының қызы»).
   

Бул мысаллардағы поскеллесин, ғәлет пе, мәз, қапылғыр, пәрўайы пәнсери, тақылетте деген сӛзлер ӛзлериндеги анық мәни айрықшалығы менен (бояўы) кӛзге түседи. Жазыўшы бул жерде әдебий шығармадағы ўақыяны кӛркем сүўретлеўде тил байлықларынан пайдаланыўының белгили усылы ретинде сӛйлеў тили лексикасына киретуғын сӛзлерди қолланып атыр.
Әдебий тилдиң нормалары сӛзлердиң ҳәм сӛз дизбеклериниң белгили бир қәлиплескен грамматикалық формада қолланылыўын талап етеди. Ал сӛйлеў тилинде кӛпшилик жағдайда сӛзлер ҳәм сӛз дизбеклери ӛзгериске ушырап айтыла береди. Мысалы: қәйер, қәйдем, журмедиң, қалайық, қайманда, олманда, айтөс, өйтпе, бүйтпе, келөс, т.б.
Сӛйлеў тилиниң лексикасына вульгаризмлер менен мәдениятсыз сӛзлер де киреди. Бундай сӛзлерде кемситиўшилик, жек кӛриўшилик ҳәм трупайы мәни болады. Олар әдебий тилге түп- тамырынан қарсы келеди ҳәм сӛйлеў тилиндеги үлкен болмаған лексикалық қатламды қурайды.
Ҳәзирги халықтың сӛйлеў мәдениятының ӛсиўи нәтийжесинде сӛйлеў тилинде ушырасатуғын вульгаризмлер менен мәдениятсыз сӛзлердиң ӛриси тартылып, ҳәттеки турмыстан дерлик шығып баратыр.