Ӛзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги Әжинияз атындағы

 
K.K.Kosnazarov - assistent, B.Xojametova - dosent, A.P.Веktursinova 
Qaroqalpoq davlat universiteti 
Dukkakli don ekinlariga ko‘k no‘xat, no‘xat, soya, mosh, loviya, yasmiq, 
burchoq, hashaki dukkak, vigna, lyupin, vika kiradi. Ularni hammasi dukkaklilar – 
oilasiga mansub. Biologiyasi, o‘stirish texnologiyasi, olingan mahsulot sifati 
bo‘yicha bu ekinlar o‘xshash. 
Dukkakli don ekinlari don ekinlariga nisbatan oqsilga boy, hazmlanishi oson, 
sifatli, arzon don hosil beradi va tuganak bakteriyalar yordamida havodagi azotni 
o‘zlashtirish xususiyatiga ega. 
Dukkakli don ekinlarini yetishtirish qishloq xo‘jaligidagi uchta asosiy 
muammoni hal qilishga imkon beradi: 1) Don yetishtirishni ko‘paytirish; 2) 
O‘simlik oqsili muammosi nihal etish; 3) Tuproq unumdorligini oshirish
. 
Bu ekinlar foydalanishiga ko‘ra oziq-ovqat (ko‘k no‘xat, no‘xat, mosh, loviya, 
soya), yem-xashak (vika, xashaki no‘xat, lyupin, xashaki dukkak va boshq.) 
universal (yasmiq, burchoq), ko‘k o‘g‘it (alkaloidsiz lyupin) uchun ekiladigan 
guruhlarga bo‘linadi. 
Dukkakli don ekinlarini yetishtirishni ko‘paytirish don yetishtirish 
muammosiga ijobiy tasir ko‘rsatadi. 
Ularning donida oqsilning miqdori 25 - 50 % bo‘ladi. Sifatli tayyorlangan 
dukkakli don ekinlarining somonida 8-14 % oqsil bor, don ekinlarinikida esa 3-4 
%. Ammo ularning somoni hozirga qadar oziqa sifatida ishlatilmaydi.
Ma‘lumotlarga ko‘ra 1 kg hayvon oqsili olish uchun 5-7 kg, ba‘zan 8-9 kg 
o‘simlik oqsili sarflanadi. Oziqa moddalarni yo‘qolishi ularni tayyorlash davrida 
20-30 % tashkil qiladi. Bu oqsil tanqisligini yana kuchaytiradi. Zootexnik 

---

192 
me‘yorlariga ko‘ra bir energetic oziqa birligi (EOB) da 110-115 g hazmlanadigan 
oqsil bo‘lishi kerak. 
Hozirda chorvachilikda foydalaniladigan bir oziqa birligida 85 g 
hazmlanadigan oqsil bor. [VavilovP.P. 45-50] 
Oziqalar dan foydalanishni taxlillarini ko‘rsatishicha oziqa birligida oqsil 
tanqisligi qovush qaytaradigan mollarda oziqa sarfini 1, 3-1, 5 cho‘chqalarda 2 baro 
bar oshirishga olib keladi.[ЕnkenV.B. 45-48]
Dukkakli don ekinlarini oziqaviy va oziq –ovqat qimmati bo‘yicha 
ma‘lumotlar 17 –jadvalda keltirilgan. Dukkakli don ekinlari yuqori oziqaviy 
qimmatga ega bo‘lishi bilan birgalikda tarkibida oqsil miqdori kam ekinlarni 
qamqay vonlar tomonidan yaxshi o‘zlashtirishini ta‘minlaydi.
AQSh, Kanada, Argentina va boshqa rivojlangan mamlakatlarda oqsil 
tanqisligi dukkakli don ekinlari, bedani ko‘p ekish hisobiga qoplanadi. O‘simlik 
oqsilini ishlab chiqish arzon. Dukkakli don ekinlarining urug‘i da oqsil ko‘p, arpa 
va sulining 1 o. b. da hazmlanadigan oqsil 70 va 63 g. , ko‘k no‘xat, vika, soyada 
160, 186, 300 g. yetadi. Shuning uchun dukkakli don ekinlari ajoyib oziqa va oziq-
ovqat ekinlari bo‘lishi bilan bir qatorda boshqa oziqalarning ham qimmatini 
oshiradi. [Yormatova D. 20-40] 
Dukkakli don ekinlarining urug‘lari botanik jihatdan haqikiy urug‘ deyilib, 
urug‘ po‘sti, ichki tomonidan esa ikkita urug‘ pallasi, ildiz va murtakdan iborat. 
Ular katta-kichikligi, rangi, shakliga ko‘ra bir-biridan farq qiladi.