%збекстан Республикаси халы3 билимлендири7 министрлиги

Birinshi ma`sele: Kategoriyalar grekshe, kategoriya – belgi, izohlash filosofiyalıq oydın` teren` ayrıqsha forması, a`lemdegi o`zgeris, rawajlanıw, baylanıslıq ha`m u`zliksiz baylanıslıqqa ta`n ulıwma ta`replerinin` in`ikosı: na`rse ha`m qubılıslardın` o`zine ta`nligi, uqsaslıg`ı ha`m parıqların, turaqlılıg`ı ha`m o`zgeristi an`latıwshı, biliwdin` tiykarg`ı payda etiwshi en` ulıwma tu`sinikler.
Belgili bolg`anınday ha`r bir pa`n ekinshi bir pa`nnen o`zinin` izertlew obiektinin` qa`siyetine, onda islep atırg`an sistemanın` o`zine uqsaslıg`ına qarap ajıraladı. Tu`sinikler sisteması bolsa ha`r bir pa`nnin` qa`liplesiwi ha`m rawajlanıwı basqıshların ko`rsetedi. Mısalı, massa, awıplıq, tezlik, tezlengish, atom, yadro, elektr, magnitizm, jarıqlıq, lazer, energiya ha`m t.b. Fizikag`a tiyisli bolıp onın` mazmunın belgileydi. Natural sil, mavhum sil, kompleks san, o`zgermes mug`dar, norma, sekiriw, qarsılıq, o`zgeriwshi mug`dar, integral, differencial, teorema, vektor, esap, tenzor esap t.b. matematikanın` rawajlanıw basqıshların belgileydi. Filosofiyanın` o`z tu`sinikleri bolıa, o`zinin` ulıwma xarakteri mazmunı menen ajıralıp turadı. Mısallar keltirin`, a`lem, ha’reket, ma`kan, waqıt, mug`dar, norma, sekiriw, qarsılıq, qarama-qarsılıq, erkinlik, tafovut, siyasat, biykarlaw, bolmıs, miyraslıq, sebep, aqıbet, za`ru`rli, birdemlen, imkaniyat, sana, waqıyalıq, pu`tin, bo`lim, ma`nis, qubılıs, mazmun, nızam, ulıwmalıq, dialektizm, metafizika t.b. Filosofiyada u`yreniletug`ın, kategoriyalardın` basqa anıq pa`nler kategoriyalarının` parqı sonda, olar waqıyalıqtag`ı na`rse ha`m qubılıslardın` ayırım, ayrıqsha qatnasların sa`wlelendirmesten, ba`lki pu`tkil a`lem, insan o`mirin, oyı a`lemine ta`n bolg`an ulıwma belgiler, baylanıslar, qa`siyetler ha`m qatnaslardı sa`wlelendiredi. Usi sebepli ha`r bir konkret pa`n o`zi u`yrenip atırg`an tarawdın` qa`siyetin ha`m belgilerin ashıwda, filosofiyalıq kategoriyalarg`a itibar beredi. Usi ma`niste kategoriyalardın` kelip shıg`ıw ha`m ma`nisin tuwrı tu`siniw filosofiya ushın ha`m barlıq pa`nler ushın ilimiy ha`m a`meliy a`hmiyetke iye.
Kategoriyalardı birinshi bolıp filosofiya tariyxında, Aristotel o`zinin` «kategoriyalar» shıg`armasında ta`riyplep beredi. Aristoteldin` pikirinshe to`mendegi kategoriyalar bar: (substanciya), mug`dar, sıpat, qatnas, orın, waqıt, halat, abıroy, ha’reket, azap-aqıret. Bul toparlastırıw o`z waqtında ilimiy biliwde ju`da` u`lken a`hmiyetke iye bolg`an. Aristoteldin` «Metafizika» shıg`armasında «moxiyat», «halat» ha`m «qatnas» kategoriyalardı aytqan.
XVII-XIX a`sirlerge kelip, filosofiyalıq kategoriyalar analizinde jan`a da`wirinde payda boladı. Tiykarınan, I.Kant ko`z-qaraslarında kategoriyalar «sıpat» (reallıq, biykar, shegaralaw), «mug`dar» (birlik, ko`plik, jaqsılıq), qatnas (substanciya ha`m qa`siyet, sebep ha`m ha’reket, o`z-ara ta`sir), «modallik» (imkaniyat ha`m imkaniyacızlıq waqıyalıq ha`m waqıyaoıq emes, za`ru`riyat ha`m birdenlik) ta`rizinde ko`rsetilgen. Kanttan ajıratılg`an halda Gegel bolsa logikalıq kategoriyalardı: «bolmıs» (sıpat, mug`dar, norma) (tiyka, qubılıs, barlıq), tu`sinikleri (obiektiv, subiektiv, absolyut ideya).
Filosofiya pa`ninin` kategoriyaları haqqında tu`rli ko`z-qaraslardı ulıwmalastırıp aytqanda, olardın` logikalıq tu`sinikleri sıpatında to`mendegi sıpatlamalar bar: 1) a`lemnin` in`ekosi; 2) na`rse ha`m qubılıslardın` o`z-ara baylanısıwı, logikalıq ulıwmalastırıwshı biliw usılı; 3) na`rse ha`m ha`diyselerdin` rawajlanıwı menen o`zgerip turıwshı logikalıq tu`sinik; 4) bolmıstın` barlıg`ınan kelip shıg`atug`ın tariyxıy-logikalıq biliw da`rejelerinin` biri. Ko`pshilik qa`niygeler kategoriyalar a`lem ondag`ı na`rse ha`m waqıyalar, olardın` tiykarg`ı ha`m ta`kirarlanıp turatug`ın baylanıslıg`ın sa`wlelendiredi degen pikirge qosıladı. Bul ma`niste bolmıs, waqıyalıq, ha’reket, ma`kan, zaman, mug`dar, sıpat filosofiyanın` kategoriyaları.
Filosofiyada o`z sıpatlamasına ko`re, «jup kategoriyalar» dep atalatug`ın; ulıwma baylanısıw ha`m qatnaslıq mu`na`sibetlerin sa`wlelendiriwshi tu`sinikler bar. Olar na`rse qubılıslardı belgili bag`dardag`ı en` kerekli, za`ru`rli, turaqlı, da`wirli ta`kirarlanıp turıwshı baylanıslıq qatnasların sa`wlelendiredi.
Filosofiya tariyxında kategoriyanı birinshi bolıp Aristotel ilimiy ta`riylegen ha`m filosofiyalıq sistema elementleri sıpatında sıpatlang`an. Tariyxta olarg`a tu`rli ko`z-qaraslar bar. Mısalı, I.Kannt kategoriyalardı insan sanasındag`ı a`lemdi biliwge deyin, bar edi. Olar ja`rdeminde insan ta`biyi, sociallıq qubılıslarg`a ta`sir ko`rsetedi dep esaplag`an.
Ha`zirgi zaman neopozitivistleri usı ko`z-qaraslardı ta`kirarlap: kategoriyalar subiektin` sezgisi menen baylanıslı tu`sinikler, olardın` insannan tısqarıdag`ı a`lemge baylanısı joq deydi. Gegeldin` pikirinshe kategoriya a`lemnen tısqarıda turg`an du’nyalıqtın` ruhtın` takomili o`zin-o`zi an`law momenti, yag`nıy mutlaq ideyanın` o`nimi. Tiykarınan kategoriya insan oy-o`risinin` na`tiyjesi, ekinshi ta`repten bolsa a`lemnin` adam miyindegi sa`wleleniwi, usı tiykarda insan sanasının` reallıqqa jaqınlasıwı ha`m du’nyanı biliw quralı bolıp esaplanadı.
Ekinshi ma`selege toqtaymız. – Dialektika grek so`zinen alıng`an – dialegoomai gu`rrin`lesiw alıp barıp atırman, dodalap atırman - ta’biyat, ja`miyet ha`m oy raajlanıwının` en` ulıwma nızamları haqqındag`ı pa`n, waqıya ha`diyselerdin` olardın` rawajlanıwında, ishki qarsılıqlar na`tiyjesinde payda bolatug`ın o`z ha’reketinde biliw teoriyası ha`m metodı.
Dialektika qadimde gu`rrin`lesiw pikirlesiwler, baxslasıw haqıyqattı ashıw jolı ha`m u`stem tiykarında analiz etilgen. Dialektika haqqındag`ı filosofiyalıq bilimler rawajlanıp barıwı menen anıq mazmunı bolıp baradı.
Dialektika bolmıstag`ı barlıq na`rseler, qubılıslar, processler o`z-ara baylanısta, o`zgeriste rawajlanıwda, dep aytıladı. Dialektika haqqında antik da`wir filosofları Sokrat birinshi bolıp qollang`an, ol dialektikanı mayevtika (ha`rip jaratıw o`neri) menen salıstırg`an. Geraklit ulıwma o`zgeriwshen`liktin` universallıg`ı, Sekonnın` operaciyaları, Eley mektebi wa`killerinin` ha’reket ha`m barlıq formaları. Demokrittin` atomlar bar ekenligi ha’reketi, Aristoteldin` o`zgeriwshen`lik mashqalasının` rawajlanıw faktorı, qarsılıqlar, biykarlaw, miyraslıq, biliw qa`siyetleri, mazmun ha`m forma, metodları haqqındag`ı ko`z-qarasları antik dialektikag`a ta`n.
Biraq ne ushın insannın` do`retiwshilik oy-o`risin dialektika? Bolmıstın` qarsılıg`ı bolmıs haqqındag`ı pikirdin` qarsılıg`ında o`z ko`rinisin tabadı. Bolmıstın` o`zi birdeyin o`zgeris ha`m rawajlanıwda bolg`anlıg`ı ushın adamlar ko`binshe usı haqqında dodalaydı. Uzaq waqıtqa deyin, du’nya o`zgermeydi dep kelingen edi. Keyinshelik onın` o`zgeriwshen`ligi haqqındag`ı ideya payda boldı. Barlıq na`rseler o`zgeriste. Sol sebepten «bir du’nyag`a eki reet du`siwge bolmaydı …» degen edi Geraklit. Demek filosoflardın` qay biri haq? Du`n`ya o`zgermesdur? Degenime yaki ol o`zgeriwshen` be degenime, Salamat pikir du’nyada o`zgeriwshen`lik, turaqlılıq barlıqtan da`lalat beredi. Sonı aytıwımız kerek, olardın` qarsılıqlı birligin tu`sinikler tilde aytılıwı an`sat emes. Ha`rekettin` intasın tu`siniwge urıng`an a`yyemgi grek filosofı Zenon (490-430 a`.bb.) Minis usınday mashqalag`a dus keledi. Ol o`zinin` logikalıq dodalawlarında tuwrıdan tuwrı qarama-qarsı juwmaqqa ha’reket mu`mkin emes, degen juwmaqqa keledi. Bul logikalıq parodokslar aporiyalar dep atala basladı.
Baylanıs (svyaz`) baylanıs, baylanısıw, baylanıslı bolıw – bul tu`sinik sonday bir faktti sa`wlelendiredi, bir qubılıs, bir qubılıs ekinshi qubılısqa belgili da`rejede baylanıslı bolg`an, boysıng`an halda bar boladı, yaki rawajlanadı. Bunday baylanıslı bolıw, boysınıw ya bir jaqlama, yaki eki jaqlama boladı. Bir jaqlama bolg`anda belgilewshi a`dette waqıt ta`repten belgileniwshi qubılıstan aldın boladı (Mıs., ata-ana menen balalar ortasındag`ı baylanıs; eki jaqlama bolg`anda baylanıs tuwrıdan-tuwrı), qaytırma ta`rizinde boladı, yag`nıy baylanıslı bolg`an ha`r eki qubılıs o`z-ara bir-birin belgileydi, biraq olardan biri jetekshi orındı iyelewi mu`mkin. Bunday o`z-ara baylanısqa ja`miyet turmısındag`ı islep shıg`arıw ha`m paydalanıwshılar, haywanlar ha`m o`simlikler evolyuciyasında o`zgeriwshen`lik mısal bolıw mu`mkin. Ha`zirgi zaman pa`ninde baylanıstın` tu`rli tipleri bar.
Baylanıs kategoriyası materiallıq du’nyanın` barlıg`ı ha`m ondag`ı qatnaslardın` tek bir ta`repten sa`wlelendiredi. Ayırım alıng`an waqıya qubılıs, baylanıs predmet ha`m processler, olarg`a ta`n belgiler menen, oyın paytda kategoriyanın` konkret ko`rinisleri, predmet waqıya ha`m processlerdi uqsas, ayrıqsha ta`replerin bildiriwshi ulıwma belgileri bar. Ulıwmalıq kategoriyası na`rse qubılıs, processlerge ta`n tiykarg`ı, ba`rqulla ta`kirarlanatug`ın belgiler ha`m qa`siyetler jıyındısın bildiredi. Bul kategoriya na`rselerdin` kelip shıg`ıw ta`repinen ulıwma ekenligin, olar rawajlanıw ulıwma shınjırdın` u`zliksiz baylanıslı ekenligi, bir qıylı nızamlılarg`a boysınıwı mu`mkinligin an`latadı.
Mısalı, ha`r qanday o`tiw da`wiri eski ja`miyetten jan`asına o`tiw mashqalaların sheshiw forması bolıp, onın` mazmunı barlıq social-ekonomikalıq qatnas, ta`rtiplerin tu`bten o`zgertiriwden ibarat. Tiykarınan, O’zbekstandag`ı ha`zirgi o`tiw da`wirinde usınday o`zgeris a`melge aspaqta. Ulıwmalıq ayrımlılıq ken` ko`lemdegige mazmung`a iye, ol ayırım na`rse, qubılıs ha`m processlerge ta`n bolg`an ishki nızamlıqtı, ulıwma tiykarın, uqsaslıqtı an`latadı.
Baylanıs ha`m ulıwmalıqtı baylanıstırıwshı jik jekelik kategoriyası bolıp tabıladı. Mısalı: vodorod – baylanıs, gaz – jekelik, ximiyalıq element – ulıwmalıqtı sa`wlelendiredi. Baylanıs, jekelik, ulıwmalıq ortasındag`ı qatnasıq dialektikalıq xarakterge iye bolıp esaplanadı. Du`n`yada biliw processinde belgiler tu`sinikler anıq shart-sharayatqa ko`re bir-birine o`tiwi, orın almasıwı mu`mkin. Biraq filosofiyada, ja`ne basqa bir qatar en` ulıwma tu`sinikler bar, solar ken` mazmundı sa`wlelendirgenligi sebepli jekelik kategoriyasına mısal bolıwı mu`mkin emes. Mısalı, «a`lem», «ha’reket», «ma`kan», «zaman» ha`m t.b.
Úshinshi ma`sele. Filosofiyalıq kategoriyalar, ta`rip beriw, pikir aytıw – obiektiv reallıqtag`ı qubılıslardın` tiykarg`ı qa`siyetlerin nızamlıqların sa`wlelendiriwshi da`wirdin` ilimiy-teoriyalıq oydın` xarakterin belgilep beretug`ın ulıwma tu`sinikler: kategoriya, ha’reket, sana, sıpat, mug`dar, sebep, na`tiyje tag`ı basqa kategoriyalardın` mısalı.
Sistema (grek so`zi - bo`limlerden payda bolg`an, qosılg`an) anıq bir pu`tinlik sıpatında payda bolg`an obiekti sa`wlelendiriwshi filosofiyalıq kategoriya ko`binshe sistema en` ulıwma ta`rizde elementler ortasındag`ı o`z-ara baylanıslı birligi sıpatında ta`riypleydi. Sistema tu`sinigi o`z ma`nisine ko`re «baylanıs», «element», «pu`tin», «birlik», «struktura» (elementler ortasındag`ı baylanıslar sxeması) tu`sinikler menen baylanıslı. Sistema antik da`wir filosofiyasında oy ha`m bilimnin` en` ulıwma principlerin izlew processinde ju`zege keldi. Mısalı, antik filosofiyada ilgeri su`rilgen pu`tkil onın` o`z bo`limleri jıyındısınan u`lken degen pikir oy sistemasının` mashqalasın o`zinde sa`wlelendiredi. Platonnın` pikirinshe, «barlıq» birlik ayni bir waqıtta birlik, ko`plik pu`tin ha`m bo`lim. Tek ko`pliktin` birligi, yag`nıy sistema biliw predmeti bolıwı mu`mkin. Antik filosofiyada sistema tu`siniginin` genezisi tiykarınan epistomologik metodologiyalıq a`hmiyetke iye. Ol oydı sho`lkemlestiriwshi bilimlerdi sistemalastırıwda talap etedi. XIX a`sirden baslap sistema antologiyalıq ha`m naturalistik jaqtan analiz etile basladı.
Sistemalıq biliw obiektlerinin` qa`siyeti sıpatında qarala basladı. Endigide tek bilimlerdi sistemalastırıw haqqında emes, ba`lki bilimde obiekttin` aymag`ı sistema sıyaqlı jaratıw haqqında pikir ju`ritile basladı. Sistema ma`nisin tu`siniwdegi bunday burılıw jan`a mashqalalardı keltirip shıg`aradı. XX a`sirde texnologiyanın` rawajlanıwı sistemanı jasalma-texnikalıq da`rejede o`zlestiriwge jan`a da`wirdi baslap berdi. Sistemanı izertlew barasında joybarlastırıw isleri jolg`a qoyıldı. Basqarıw obiektlerine sistema sıpatında qarala basladı. Sistema ataması barlıq tarawlarg`a kirip keldi. XX a`sir ortalarında sistemanın` ulıwma teoriyasın izertlew, istemanı jaqınlastırıw ayırım ka`sip tarawları boyınsha islep shıg`arıw ken` rawajlandı.