%збекстан Республикаси халы3 билимлендири7 министрлиги

Etika paninin` predmet, tiykarg`i mashqalalari ha`m ka`siplik etika
Joba:
1.Etika paninin predmeti,manisi, onin tiykargi belgileri ham duzilisi.
2.Adeptin payda boliwi.Getdonizm ham evdomonizm tusiniklerinin etikaliq ahmiyeti.
3. Etika paninin basqa panler menen baylanisligi.
Tayanish tusinikler: Etika, Oqloq, adep, minez, adep-ikram, noosfera, etosfera, biologiyaliq etika.
1. Etika bir neshe min jilliq tariyxqa iye bolgan ayyemgi pan.Tiykarinan,”ilimiy ravsh’’,”ilimiy aqloq”,”aqloq ilimi”,”adepnama” siyaqli sozler menen atalip kelingen. Evropada etika ati menen belgili. Etikani birinshi bolip grek filosofi Aristotel ilimiy aylanisqa kirgizgen. Aristotel panlerdi klassifikatsiyalap otirip, ush toparga boledi:teoriya, ameliy ham doretiwshilik. Birinshi toparga filosofiya, matematika ham fizikani, ekinshi toparga etika ham siyasatti, ushinshi toparga korkem-oner,onermentshilik, ameliy poanlerdi kirgizgen. Usi koz-qarastan alip qaraganda ayyemgi grekler adepti pan darejesine kotergen. “ Etika” ( taethika) dep atagan.
Etika ham adeptin kelip shigiwi adamiyzat jamiyetindegi etikaliq qarim- qatnasiqlar nazerde tutilgan. Aqloq sozi arab sozinen alingan “minez “ sozinin koplik jalgawi formasinan ibarat. Adep sozi eki turli maniske iye. Uliwma tusinik sipatinda pannin izzertlew obektin anlatsa, ekinshi tarepten insannin minez-qulqi ham hareketinin ken kolemli bolimin bildiredi. Tomendegi pikirge diqqat qaratpaqshimiz:

B unda tiykarinan shenberdin kishkene bolimin adep, ulken bolegin minez qulq iyelep tur adeptin buziliwinda tikkeley turde minez qulq normalarinin tasirinin ulken ekenligi dalil bola aladi.Adep-insan haqqinda jagimli tasir oyatatugin biraq jamaa,jamiyet ham insaniyat turmisinda onday darejede ayriqsha ahmiyetke iye bolmaytugin, milliy urp-adetlerge tiyklarlangan shirayli hareketlerdi oz ishine aladi.

Minez- shanaraq,jamaa, mahalle makan koleminde ahmiyetli bolgan biraq, jamiyet ham insaniyat turmisinda sezilerli tasir korsetpeytugin jagimli insaniy hareketlerdin jiyintigi. Adep bolatugin bolsa,zaman insaniyat tariyxi ushin ulgi bola alatugin unamli hareketlerinin jiyintigi.
Bul aytqan pikirlerimizdi missal menen tusindiriwge hareket etemiz. Misali: avtobusta jas jigit, student hamme qatari orinliqta otiripti. Kelesi bandirgide bir kekse kisi shigip, onin qasinda tik turip qaldi. Eger student darhal: “ otirin,ata!” dep orindi bosatsa ol adeplilikti saqlagan boladi, sirttan qarap turganlar ogan minnetdarshiliq bildirip “Baxitli bol” juda adepli jigit eken dep tasen qiladi. Kerisinshe talaba orinliqta otirip jalgannan muligip otirsa, keksege orin bermese ashiwimiz keledi, kewlimizde “Bunsselli darejede adepsiz sorbet eken!” degen piker otedi. Uliwma bunday adetler bizde jagimsiz tasir oyatadi. Biraq soni aytiwimiz kerek studenttin keksege orin beriwi yaki bermesligi bul avtobusta otirgan jollawshilarga olardin turmisinda unamli ma unamli emes pe degendey ozgeris bermeydi.
Minez quliqqa tomendegishe missal keltiriwge boladi: mahallemizde shanaraq basliqlarinin biri mumkin bolganinsha qonsilardin barliq merekelerinde xizmette turadi,xesh kimnen qolinan kelgen jardemin ayamaydi,ashiq kewil ashiq qol hamme waqit oz bilimin jetilistirip bariwga umtiladi,talapshan shanaraq agzalarina mexriban.
Bunday adamdi biz qiligi jaqsi insan diymiz ham ogan ulgi sipatinda qaraymiz. Sonday aq qonsi qobalar menen qopal munasebette bolsa sal gapke mush koterip ,iship kelip ,shanaraqta bala shagasin sabasa buni minez qulqi pas diymiz .Onin minez qulqinin unamsizligi semiyasi ayrim adamlar jabir koredi. Mahallerdegilerdin tinishi buziladi.,biraq bul hareketler jamiyettin sotsiyalliq turmisina yamasa insaniyat tariyxina tasir etpeydi.
Adepke kelsek ,masele sonday darejede diymiz.bir walayat yaki qala prakrori o`zin aymaqta nizam ustinligi adalat bar ekenligin hamishe aytip sol bir maqset penen is jurgizedi,hatteki hakimnin` nizamsiz turdegi parmanlarina qarsi shigadi,olardi biykar qiliwga umtiladi:apiwayi puxara tekgana oz kasibin emes balki huqiqiy nizam, adalatli dizim timsali retinde sawlelenedi.ol –o`mirin millet ,watan ham insan mapi ne bagishlagan joqari adep iyesi .ol o`z jasap atirg`an jamiyet ushin ibratli bolatugin,sol jamiyettin` ja`nede gullep rawajlaniwina xizmet qiladi.Eger prakror kerisinshe nizam qorgawshisi bola turip o`zi nizamdi buzsa,shaqsiy mapi jolinda aqti qara qarani aq dep tursa, ol adepsizlik qilgan boladi;Apiwayi puxara negizinde birgene kisi prakror ameldar emes balki putin jamiyet a`dalatsiz eken degen oy pikirler tuwiladi .Bul pikirlerdin` kusheyip bariwi bolsa aqir aqibetinde sol jamiyet yaki duzimnin` kriziske ushirawina sebep boladi.Albette ush adeplilik qubilis ham olardin qarsilasi salistirmaliqqa iye.Bugan misal retinde prakrordin adepsizligi aniq korinip turipti .A``depsizliktin`bir jaman jeri,ol ko`pshilik toparlarga tez taralip ,jamiyette bayliqqa qunigiwshiliqti,jamlesken buzginshiliqti ,jenilteklikti,narkomaniyani,maskunemshilikti keltirip shigaradi.demek sotsiyalliq adepsizlik yamasa sol siyaqli ruwqiy buziliwshiliq
putkil jamiyeeti iyelep alsa yamasa majburiy ornasa ol fashizim ,ikstremizim,terrorizm ideyalarin en jaydiradi.XX asirdin` ekinshi yarimi XXI asirdin` baslarina kelip kop gana batis mamleketlerinde adepsizlik buzginshililgi ,pariqsiz jinisiy qatnasiqlar,giyabentlik ,nekesiz shanaraq,qarawsiz balalar,galaba uyatsiz klipler ,zulim ham zorliqti ugit-nasiyatlaytugin videofilimler jamiyet turmisinda korine basladi.Belgili Amerika alimi F.Fukayama <> (2003) degen shigarmasinda <> degen juwmaqqa kelip ,olar birinshiden ,jinayatshiliqtin` o`siwi ,ekinshiden ,shanaraq krizisi ,neke ham balalardin` tuwiliwinin` kemeyiwi,ajirasiwshilardin` saninin` kobeyiwi sebepli dep esaplaydi.Misali;AQSH ta harbir ush balanin` biri nekesiz tuwiladi.Skandanaviyada barliq ellerindegi tuwilgan balalardin yariminan ko`bi nekesiz dunyaga kelgen.Xaliqtin` saninin` kemeyiwi ,demografiyaliq o`sim tek u`shinshi dunya mamleketlerine ta`n.Tortinshiden ,sotsiyalliq tubalaw ,shaqistin turmistan ajiralip qaliwi ,erli-zayiplar arasindagi munasibetlerdin keskinlesiwi ,kisiler ortasinda jalgiz jaswga beyimlilik.Misali hazir Rossiyada eresek adamlardin` 56% I boydaq bolip jasaydi.¹

2. Adep teoriyasi birden bir etikaliq sistemani jaqsiliq ham jamanliqti adalatliq ,minnet hujdan,baxit turmistin manisin birden bir tiykarda tusindiriw ilimiy tiykarlaw bolip esaplanadi.A`dep teoriyasi sipatinda en ayyemgi zamanda payda bola baslagan en daslep etika filosofiyaliq pannin bir bolimi edi. Onin tiykargi mashqalalari tomendegishe .Shaqistin hareketleri,minez qulqinin determinatsiyasi(shart-sharayatlari) problemalarin sheshiw uliwma dunya qaras dasturine baylanisli boladi.Etika teoriyasi mashqala lari menen filosoflar S okrat, Ipikur,Spinoza ,Gelbetsiy,Golbax,Didro,Kant,Gegel,DobrolyubovShernisheviskiy kibi agartiwshilardin` bul tiykardagi miyrasi ulken bolip esaplanadi.

Shigis oyshillarinan etika teoriya maselesi boyinsha Gazeliy ,basqada oyshillar jaratqan adep teoriyalari ulken ahmiyetke iye.Tomendegi maselege misal keltiremiz.Kaykawistin` <>,Saadidin`<. ,Jamiydin` «Bahoristan»,Nawayinin` «Maxbub ul kulub» ham tagi basqa da ameliy
adepke bagishlangan shigarmalarinin` daorni bar.Adep filosofiyasinin` ozine tanligi,basqa panlerden parqi da ondagi teoriya menen a`meliyattin` baylanislig`inda.a`dep filosofiyasinin` basqa panlerden etikadan ,adepnamadan ayirmashiligi ol filosofiyaliq pa`n retinde adep-ikramliliqtin` tabiyatin tusindiriwshi ,adamnin` joqariga talpiniwinda ,adeplilik qatnaslardin` qospali ham qarama-qarsi tareplerin korsetetugin teoriyaliq taliymat esaplanadi.Tagida bir ozgesheligi onin` normativ –ameliy ta`repi.Yag`niy onin` normativligi.Usi masele boyinsha Evdemonizim maselesin alip qaraymiz.Evdemonizim(grekshe eudaimonia-keshirim.keshirimli, baxit soodat –adep taliymati bolip bul taliymat baxitqa erisiw haqqinda etikanin tiykari bolip esaplanadi. Bul taliymat ayyemgi gretsiyada payda boldi,Onin wakilleri Demokrit ,Sokrat,Aristotell kiyingi dawirde yagniy XVIII asirde Frantsuz matiralisleri rawajlandiradi. Evdemonizim baxit tusinigine kirgizilgen mazmunina qarap turli adep sistemalarina n ibarat,Misali tomendegilerdi alip qaraymiz <sup>11</sup> individuwal evdemonizim ham sotsiyal evdemonizim dep atalatugin sistemalardi birlestiredi.Biraq olardin hammesi ushin baxit mashqalasina gayri tariyxiy ,gayri klasliq koz qaraslar harakterlenedi.Olar baxitti insan hareketlerinin ozgermes ,abstrakt maqseti dep tusindiredi.Sonin ushin ivdemonizim tiykarlangan taliymatlar adeptin` onin sotsiyal manisten tisqarida, mangi ozgermes kategoriya dep qaradi. Sonin menen evdemonizimde unamli elementler bar. Sebebi ol baxitqqa erisiwdin jemisi.Endividyumnin` jeke kush qudreti menen baylanisli .Hatteki oni diniy adeplikten joqari qoygan.Belgili diniy adep ikramliliq insanlardin baxti qudaydin` qalewine baylanisli sipatlaydi.Demek baxit filosofiyada en fundametal oy qiyallardin biri.Adamnin` baxit tuwrali filosofiyada ush bagdar bar.Olar baxit psixologiyasi,baxit aksiologiyasi ,baxit sotsiologiyasi.Baxit psixologiyasinda baxit jagimli kewil kuy,omirden lazzet aliw ,quwaniw ,shadliq jane rahatleniw .Geyparalar ozinin` baxtin ham baxitsizlig`in sirttan izleydi.Ol barinen burin ozimizdin` ishki dunyamizdan g`arezli.Sebebi har bir insannin` qayirliliq-jawizliq,adamgershilik-paslik,mexribanliq –qatalliq,uyat-uyatsizliq ,jaqsiliq-jamanliq ,adalat-adalatsizliq ham tag`I basqa o`mirinde o`zine joldas bolatug`in psixikaliq pishinine iye boladi.
Aksiologiyaliq kozqarastan alganda baxit bul adamnin` baxitliligi ,kunlilig`i.Adam o`mirinin` qayir saqawatlig`innin` olshemi.Baxit qayirliliq ,saqawatliq ,sog`an baylanisli qadir-qimbattin` artiwi.Tek sol qadirlilik gana onin` boyindag`i jaqsi qasiyetlerdi rawajlandiradi,onin` baxitliligin arttira beredi.Adamnin` dunya menen qatnasin ham baylanisin bahalaytugin oz pozitsiyasi boladi.Eger ol shin pak bolsa,obektivlik mumkinshiliklerge say bolsa ,onda adam baxittin` u`sh ahmiyetli shartine jetedi.Olar ozinin` qa`wipsizligi ,ozin –ozi bekitiwi ham jagdaydi duris tusiniwi Baxit sotsiologiyasinda baxit adamlar umtilatug`in hurmet,bayliq,urpaq o`siriw,da`wletli garriliq siyaqli hammege belgili iygiliklerde harakterlenedi.Bunda jamiyetlik iygiliklerde jetiw jollari ,qurallari ham hadal miynet ayriqsha orin iyeleydi.<sup>2</sup>
Endi biz gedonizim maselesin alip qaraymiz.
Gedonizim –(grekshe nedone lazzetleniw) –lazzetlenip o`mir keshiriw insan o`mirinin` mazmunin qurawi lazim ,degen qarasqa tiykar bolg`an ideya ham turmis ta`rizine umtiliw.Kad.Yunonistan Aristin ham Elihur G. nin` tiykarshilari esaplanadi.Jana dawir filosofiyasinda bil ideyani Mill ham Bentam tarepinen qaytadan tiklew ge hareket qilingan.Filosofiyada kobirek materiyalliq bayliqlarga itibar beriw tiykarinda o`mir keshiriw dep qaraladi.Tiykarinda bolsa ,kobinshe ,gedonistler insan ushin en` jaqsi jamiyet –paraban ,materiyalliq bayliqlar ko`p bolgan dawir ,dep esaplaydi.Biraq bul qaras hallarinda ,milliy qadiryatlarga itibarin paseytiredi ,olar ahmiyettin tuwri an`lawg`a kesent beredi.Sondada baxit psixologiyasi yiykarinan kewil-kuydi aniqlaytug`in lazzet aliw,baxit tusinigin bir putin qila almaydi.aytayiq geyparalar en` jaman qasiyet bolg`an sadizimdi yamasa basqa birewdin` qaqyg`isinan ,oni ba`lag`atlawdan la`zzet alsa,ai geyparalar suyispenshilikten` ,doslari menen boliskeninen ,o`z do`retiwshiliginen lazzet tabadi.Demek adamnin` baxti sirtqi jagdayg`a o`zinin` psixikaliq pishini arqali qatnasiwda.Misali sizin` jegen keshki awqatiniz mazalima?Eger siz jumistan ash bolip kelsen`iz –ol shiyrin.Eger siz restorannan kelsen`iz ol sizin` ushin qanaatlaniw tuwdirmaydi.Demek baxitqa ,baxitsizliqqa da sizin` ishki dunyan`izdin` sirtqi dunyaga bahasi juwapker .

2. 
   Etika pa`ni filosofiya ,estetika ,psixologiya,pedagogika ,sotsiologiya ,dintaniw, huqiqtaniw,siyasattaniw menen baylanisadi.Endi biz usi panler menen baylanisin analiz etemiz.
   
3. 
   Adep filosofiyasinin` dintaniw menen baylanisi sonda,ekewide bir qiyli masele –adeplilik o`lshemleri maselesin sheshiwdi maqset etedi.Misali,islam dinin alatugin bolsaq,qurani Ka`rim ,hadis sharif Shig`ista a`deplilik da`rejesin qa`liplestiriwde ulken tasir etken .Sebebi ,jetik insan maselesi eki pan ushin da uliwma bolip esplanadi.Olardin` parqi adep-filosofiyasi bul maselege ilimiy tusinik ham zamanagoy tarbiya ko`zqarasinan jantasadi.
   

A`dep-filosofiyasinin` huqiqtaniw menen baylanisli da erteden baslangan.Juda ko`p jagdaylarda a`deplilik olshemleri menen huqiq o`lshemlerinin` a`hmiyeti ham mazmuni bir boldi.Sonin` ushin a`deplilikti jamiyettin` huqiqi ,al huqiqti nizamlastiratug`in a`dep dep ataw mumkin.Sebebi a`deplilik penen huqiqtin` izertlew obekti kop tarepten uqsas.Tek olar jantasiw usili koz-qarasinan ayriqsha.A`dep qaralaydi,huqiq jazalaydi.Aytayiq ,turmistag`I jezo`kshelerge qatnas maselesi.
A`dep filosofiyasi pedagogika menen uziliksiz baylanisli .Pedagogikadag`i shaxisti qaliplestiriw ,ta`rbiyaliq talim beriw bagdarlarin aqil-nasiyatlarsiz adepnama sabaqlarisiz tusinip bolmaydi.Bul koz-qarastan a`dep filosofiyasi o`zinin` teoriyaliq ham ameliy tarepleri menen pedagogikanin` tiykari bolip esaplanadi.
Sonday-aq bul pan psixologiya menen de tikkeley baylanisli.sebebi eki pande de adamlardin` is-hareketi ,peyili uyretiledi.Lekin bul uyreniw eki qiyli ko`z-qarastan alip bariladi.Psixologiya hareket,peyil-meyil sebebinin` ham kelip-shigiw ruwxiy tabiyati ham qaliplesiw shart-sharayatin aship beredi.Al a`dep filosofiyasi psixologiya izertlegen hadiyselerdin` a`depliliktegi ahmiyetin tusindiredi.
Adep –filosofiyasinin` siyasattaniw menen baylanisi da ayriqsha.Sebebi siyasiy gures,qarama-qarsiliq a`dep filosofiyasinin` tiykarinda talqilanadi.Lekin siyasat qansha darejede a`deplilikke suyense sonsha aqilga muwapiq keledi.Bul hazirgi ku`nde a`dep filosofiyasi ham siyasattaniwdin` en` ahmiyetli izertlew maselesi.
A`sirese songi jillari a`dep filosofiyasinin` ekologiyag`a baylanisli kun-kunnen asip baratir.