Ózbekstan respublikasí

Bilimlendiriw tarawına tiyisli nizam hújjetleri hám olardıń mazmunı.

Xalqımızda “Tálim hám tárbiya besikten baslanadı” degen hikmetli sóz bar. Dunyada qaysı bir rawajlanǵan mámlekettiń tariyxın uyrenip qarasak, sol mámleket tálim-tarbiya tarawına úlken diqqat awdarıp, byudjetinen eń kóp qarjını sol tarawǵa ajiratqanınıń guwası bolamız. Házirde hám rawajlanǵan mámleketler tálimniń toliq cikline investiciya kiritiwge, yaǵnıy balanıń 3 jasınan 22 jasına shekemgi dáwrine oǵan qajı sarplawǵa háreket etedi. Sebebi, usı sarplanǵan qarejet 17-22 % bolıp qaytar eken.

Bizde bolsa bul korsetkish 4 % dı quraydı eken.
Eramızǵa shekem 350 jıl aldın jasap ótken ullıdanishpan Aristoteldiń “Watan taǵdirin jaslar tarbiyası sheshedi” degen hikmetli sózleri házirdede óz aktuallıǵın joytpaǵan. Soniń ushında mámleketimizde tálim-tarbiya tarawın rawajlandırıw maselelerine keyingi 5 jıllıqta ayrıqsh kewil awdarılıp, bul boyınsha onlaǵan qarar, parman, konsepciyalar hám dasturler qabıl etildı.
Ózbekstan Respublikasında bilimlendiriw tarawındaǵı mámleketlik siyasattıń mazmunı tálimdi raóajlandırıwdıń joqarı basqıshların eń aldıńǵı raóajlanǵan sırt el mámleketler bilimlendiriw dárejesine kóteriw, dúnya júzi tájriybesin úyreniw tiykarında barkamal shaxs hám maman qánigeni tárbiyalawdan ibarat.
Málim bolǵanınday, bilimlendiriw sisteması dep, belgili jámiyette sociallıq-tariyxıy processte payda bolǵan, málim prinsipler tiykarında basqarılatuǵın hámde bir-biri menen baylanısqan barlıq tiptegi oqıw-tárbiya mákemeleri jıyındısına aytıladı eken. Ózbekstan Respublikası ǵárezsizlikke eriskennen soń barlıq tarawlar qatarı bilimlendiriw sistemasın rawajlandırıw, onıń sıpatın asırıw, basqarıw, bul processte rawajlanǵan sırt el mámleketleri tájriybesinen úyreniw máselelerine úlken itibar qaratpaqta.
Bilimlendiriw sıpatın hám onı basqarıw máselelerine ilimiy jaqtan jandasıw sırt el mámleketlerinde XX ásirdiń 20 jıllarında baslandı. Usı processte tálim sıpatın basqarıw nátiyjeligin asırıw metodların izlew jumısları dáslepki sociallıq basqarıwdıń ulıwma teoriyasındaǵı jetiskenliklerdiń tiykarında ámelge asırılǵan.
Sonı aytıp ótiw kerek, tálim sıpatı hám onı basqarıw máseleleri ayrım izleniwlerde joqarı tálim sisteması hám onı ámelge asırıwshı bilimlendiriw mákemeleri mısalında talıqlanǵan. Usı izleniwlerde joqarı tálimnen keyingi tálim, yaǵnıy qánigeligin asırıw táliminiń máseleleri ayrıqsha kórilmegen. Sonıń ushında kóp ǵana izleniwlerde qánigeligin asırıw tálimi de joqarı bilimlendiriw mákemeleri ámelge asıratuǵın xızmet sıpatında jarıtılǵan.
2017-2021 jıllarda Ózbekstan Respublikasın rawajlandırıwdıń bes baslı baǵdarı boyınsha Háreketler strategiyasında belgilengen wazıypalardı ámelge asırıw, miynet bazarı talaplarına tán joqarı qánigeli kadrlardı tayarlaw, tálim sıpatın bahalawdıń xalıqaralıq standartların engiziw, innovacion ilim pán jetiskenliklerin ámeliyatqa tartıw nátiyjeli mexanizmlerin jaratıw arqalı mámlekette bilimlendiriw sistemasın reformalaw boyınsha ilajlar ámelge asırılmaqta.
Sol sebepli bilimlendiriw sistemasın jetilistiriw, miynet bazarınıń zaman talaplarına muwapıq joqarı maman qánigelerdi tayarlawǵa ayrıqsha itibar qaratpaqta.
2019 jılı aprelde Ózbekstan Respublikası Prezidenti “Ózbekstan Respublikası xalıq tálimi sistemasın 2030 jılǵa shekem rawajlandırıw konsepsiyasın tastıyıqladı.
Bul konseciyanıń tiykarǵı maqseti tómendegilerden ibarat: Úzliksiz tálim, sonday-aq professional kadrlardı tayarlaw, qayta tayarlaw hám qánigeligin asırıw sisteması mazmunın sıpatı jaǵınan jańalaw; bilim beriw metodların jetilistiriw; oqıw processinde individuallastırıw prinsiplerin basqıshpa-basqısh ámelge asırıw; xalıq tálimi sistemasına zamanagóy málimleme-kommunikaciya texnologiyalar jánede innovacion joybarlardı engiziw; xalıq tálimi sistemasında bilimlendiriw mákemeleriniń materiallıq-texnikalıq bazasın bekkemlew hám byudjet qarjıların finanslastırıw nátiyjeliligin asırıw; jaslardı tárbiyalaw, sonday-aq olardıń bántligin támiyinlewde mektepten tısqarı bilimlendiriwdiń zamanagóy metodları hám baǵdarların engiziwden ibarat.
Konsepsiyada sonday-aq, xalıq tálimi tarawında bar bolǵan mashqalalar kórsetilgen. Sonnan, usı máseler mektep administraciyası sistemasında da bar. YAǵnıy, jergilikli mámleketlik hákimiyat uyımları mekteplerge járdem bermesligi kórsetip ótilgen. Sebebi, “Bilimlendiriw haqqında” ǵı Nızamǵa muwapıq tarawdaǵı jergilikli mámleketlik hákimiyat uyımlarınıń wákillikleri belgilengen.
Bunnan tısqarı, mámleketlik bilimlendiriw xızmetleri dárejesi xalıqtıń talap hám usınıslarına juwap bermeydi. Joqarıda aytıp ótilgen hújjetke muwapıq ulıwma orta tálimdi metodikalıq jaqtan támiyinlewde bir qansha kemshiliklerdi bar ekenligi aytıladı.
Sabaqlıqlardıń alterniativalı variantlardıń joq ekenligi kórsetilgen. Sonıń menen birge, mekteplerde materiallıq-texnikalıq úskenelew hám finanslastırıw sistemasında da mashqalalar bar ekenligi belgilengen. Sonı ayrıqsha kórsetiw kerek, usı konsepsiyada xalıq tálimi sistemasın rawajlandırıwdıń tiykarǵı baǵdarların belgileydi. Hújjetke muwapıq, rawajlanıwdıń baslı baǵdarları bilimlendiriwdiń mazmunın modernizaciyalaydı. Quramalı ózgerisler hámde sıpatlı bilimlendiriwdiń teń huqıqlıǵın támiyinleydi.
Keleshekte innovaciyalıq ekonomikanı qáliplestiriw ushın zárúr bolǵan kásiplerdi iyelewde payda beretuǵın shet tilleri, informatika, matematika, fizika, ximiya hám biologiya sıyaqlı tarawlarda kompetensiyalıq bilimlendiriw modelin payda etiw maqsetinde ulıwma orta bilimlendiriwdiń mazmunın jaqsılaw boyınsha is-ilajlar kórilmekte.
Tálim hám islep shıǵarıw komplekleri, sonday-aq isbilermenlik sub’ektleri ortasında birge islesiw qatnasıqların jolǵa qoyıw ámelge asırılmaqta. Birgelikte miynet bazarın úyrenip, mayıp balalardı oqıtıw ushın inklyuziv bilimlendiriw sisteması jaratıladı. Sonnan, ulıwma bilimlendiriw mákemelerinde arnawlı áspap-úskeneler ornatıladı. Sonday-aq, bilimlendiriw mákemeleri tiyisli insan resursları (defektologik pedagoglar, balalardı psixologiyalıq hám pedagogikalıq qollap-quwatlaw qánigeleri) menen támiyinlenedi.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2019 jıl 6 sentyabrdegi “Professional bilimlendiriw sistemasın jánede jetilistiriwge tiyisli qosımsha is-ilajları haqqında” ǵı 5812-sanlı Pármanı qabıl etildi. Usı pármanda professional bilimlendiriw baǵdarlamaları YUNESKO shólkemi tárepinen qabıl etilgen Bilimlendiriwdiń xalıqaralıq standart kvalifikaciya dárejeleri menen uyǵınlaspaǵanlıǵı, oqıw processine Ózbekstannıń Milliy kvalifikaciya sisteması tolıq engizilmegenli tayarlap atırǵan kadrlardıń miynet bazarında múnásip orınǵa iye emesligi tosqınlıq etip atırǵanlıǵı aytılǵan.
Sonıń menen birge, professional bilimlendiriw sistemasın aldıńǵı raóajlanǵan mámleketler tájriybesi tiykarında jetilistiriw, baslanǵısh, orta hám orta arnawlı professional bilimlendiriw basqıshların engizió arqalı miynet bazarı ushın qánigeli hám básekege turaqlı kadrlar tayarlaw hámde usı processke jumıs berióshilerdi tartıw boyınsha bir qatar wazıypalar belgilendi.
Eń áhmiyetlisi, 2020/2021 oqıw jılınan baslap Ózbekstan Respublikasında Bilimlendiriwdiń xalıqaralıq standart kvalifikaciyası dárejeleri menen uyǵınlasqan jańa baslanǵısh, orta hám orta arnawlı professional tálim sisteması hámde klasslastırılǵan bilimlendiriw baǵdarlamaların engiziletuǵın mákemeler tarmaǵın shólkemlestiriw belgilendi.
Pármanǵa muwapıq professional bilimlendiriw mákemelerine xalıqaralıq kvalifikaciya boyınsha tiykarǵı bililendiriw baǵdarlamalarınan tısqarı tómendegi dárejedegi bilimlendiriw baǵdarları boyınsha kadrlar tayarlaw huqıqı berildi. Sonnan, sistemada kásip-óner mektepleri, kollejler hám texnikumlardan ibarat professional bilimlendiriw mákemeler tarmaǵı shólkemlestiriw belgilendi.
Kásip-óner mekteplerinde ulıwma tálim mákemeleriniń 9-klass pikeriwshileri esabınan qáliplestirilgen toparlarda eki jıllıq ulıwma tálim hám qánigelik pánlerdiń integraiyalanǵan baǵdarları tiykarında tayarlanadı. Oqıwshılar mámleketlik byudjet esabınan bazalıq esaplaw muǵdarınıń bir esesi muǵdarında aylıq stipendiya hámde úsh máhál awqat penen támiyinlenedi yaki awqat pulı tólep beriliwide múmkin. Kadrlar tayarlaw qárejetleri mámleketlik byudjet esabınan ámelge asırıladı.
Al kollejlerde bolsa, kadrlar xalıqaralıq kvalifikaciyalawdıń keminde 3-dárejesine say bilimlendiriw baǵdarlamaların tamamlaǵan, keminde ulıwma orta maǵlıwmatqa iye bolǵan shaxslar esabınan kásipler hám qánigelerden bekkemliginen kelip shıqqan halda eki jıllıq múddette kúndizgi, keshki hám sırtqı tálim formasında mámleketlik buyırtpa hámde tólew-kontrakt tiykarında tayarlanadı. Qárejetler ministrlik hám mákemelerdiń byudjetten tısqarı qarjı, oqıwshılardı mámleketlik buyırtpa hám tóleó-kontrakt tiykarında oqıtıwdan túsetuǵın qarjı jánede nızamda qadaǵan etilmegen basqa derekler esabınan ámelge asırıladı.
Texnikumlarda kadrlar tayarlaw xalıqaralıq kvalifikaciyalawdıń keminde 3 yaki 4-dárejesine say bilimlendiriw baǵdarlamaların tamamlaǵan, keminde ulıwma orta maǵlıwmatqa iye bolǵan shaxslar esabınan qáliplestirilgen toparlarda kásipler hám qánigelerden bekkemliginen kelip shıqqan halda eki jıldan kem bolmaǵan múddette kúndizgi, keshki hám sırtqı tálim formasında mámleketlik buyırtpa hámde tólew-kontrakt tiykarında ámelge asırıw belgilendi.
Pármanǵa muwapıq endilikte orta arnawlı bilimlendiriw baǵdarlamaların tabıslı tamamlaǵan pitkeriwshiler óz tarawı sahasına tiyisli bakalavriat bilimlendiriw baǵdarları boyınsha kiriw imtixanlarısız jeke tártiptegi sáwbetlesiw arqalı joqarı oqıw orınlarında 2-kurstan oqıwdı dawam ettiriw huqıqına iye.
Ózbekstan Respublikası Prezidenti 09.10.2019 jılı “Ózbekstan Respublikası joqarı bilimlendiriw sistemasın 2030 jılǵa shekem raóajlandırıw konsepsiyası haqqında”ǵı Pármanın qabıl etti. Bul pármanǵa kóre 2030 jılǵa shekemgi wazıypalar belgilendi. Sonnan, ulıwma orta tálim pitkeriwshileriniń joqarı bilimlendiriwge qamrap alıwı 50 payızdan asıwı lazım.
Bunıń ushın joqarı bilimlendiriw tarawında mámleketlik-jeke sheriklikti raóajlandırıw, aymaqlarda mámleketlik hám mámleketlik emes joqarı bilimlendiriw mákemeleri xızmetin shólkemlestiriw názerde tutılǵan. Usı is-ilajlar tiykarında joqarı tálim menen qamrap alıw dárejesi 50 payızdan asıp, taraóda salamat báseke ortalıǵı jaratıladı.
Ózbekstan Milliy universiteti hám Samarqand mámleketlik universitetin mámleketimiz joqarı bilimlendiriw mákemeleriniń flagmanına aylandırıw názerde tutılǵan. Sonday-aq respublikadaǵı keminde 10 joqarı tálim mákemesin xalıqaralıq tán alınǵan shólkemler reytinginiń birinshi 1000 orındaǵı joqarı bilimlendiriw mákemeleriniń dizimine, sonıń ishinde, Ózbekstan Milliy universiteti hám Samarqand mámleketlik universitetiniń birinshi 500 lik orındaǵı joqarı bilimlendiriw dizimine kiritiw belgilengen.


Paydalanılǵan ádebiyatlar

1. 
   Sharifxoʻjayev M., Oʻlmasov A., Iqtisodiyot nazariyasi, T., 1985;
   
2. 
   Rasulov M, Bozor iqtisodiyoti asoslari, T., 1999;
   
3. 
   Shodmonov Sh., Alimov R., Joʻrayev T., Iqtisodiyot nazariyasi, T., 2002;
   
4. 
   Oʻlmasov A., Iqtisodiyot asoslari, T., 1997;
   
5. 
   Razzoqov A. va b., Iqtisodiy taʼlimotlar tarixi, T., 1997.
   
6. 
   https://fayllar.org/mavzu-aristotelning-notiqlik-sanati-talimoti.html
   
7. 
   www.google.ru
   
8. 
   www.ziyonet.uz