Ózbekstan Respublikası Xalıq bilimlendiriw ministrligi tárepinen

48-§. mendel nızamları. monogibrid shaǵılıstırıw
Násil quwıwshılıq nızamların dáslep chex ilimpazı Gregor 
Mendel tárepinen 1865-jılı járiyalanǵan. Onıń izertlewleri uzaq 
waqıt durıs bahalanbay qaldı. 1900-jılı Mendeldiń izertlewleri 
úsh iri ilimpazlar G. de-Friz, e. Chermak hám k.korrensler 
tárepinen qayta ashılıp, tastıyıqlandı. Sonlıqtan, 1900-jılı biolo-
giyanıń jańa tarawı — genetikaǵa tiykar salınǵan jıl esaplanadı.
Mendel óziniń tájiriybelerinde dáslep bir belgisi keyin eki 
hám aqırında, úsh hám onnan artıq belgisi boyınsha keskin 
parıq qılıwshı noxat ósimligi sortların shaǵılıstırdı. Payda bolǵan 
shaǵılıstırıwlar birneshe áwlad (F
1
, F
2
, F
3
) dawamında tekserildi. 
Bunda hárbir shaǵılıstırıw ósimliktiń áwladın óz aldına 
úyreniwge itibar berildi.
G. Mendel óz tájiriybelerin noxat ósimligi ústinde ótkerdi. 
Bul ósim liktiń hár túrli sortları kóp bolıp, wolar jaqsı kóri
-
netuǵin násillik belgileri menen bir-birinen anıq ayrılıp turadı. 
Mısalı, gúlleri aq hám qızıl, paqalı biyik hám pás boylı, dán
-
leri sarı hám jasıl, tegis yamasa jıyrıq sortları bar. Mine usı 
qásiyetleriniń hárbiri násilden-násilge ótip baradı. Noxat ósim
-
ligi, ózinen-ózi shańlanadı, biraq shetten de shańlanadı.
Mendel tárepinen úyrenilgen noxat ósimliginiń násillik 
belgileri
Belgiler
dominant
recessiv
dán forması
dán reńi
gúl reńi
paqal uzınlıǵı
sobıq forması
tegis
sarı
qızıl
uzın
ápiawı sobıq
jıyrıq
jasıl
aq
kelte
buwınlı sobıq
Násil quwıwshılıq dep nege aytıladı? Mısallarda túsindiriń.
Ózgeriwsheńlik dep nege aytıladı?
Genetikanıń rawajlanıw tariyxı qanday basqıshlarǵa bóli-
nedi? Hárbir basqıshqa túsinik beriń.
Genetika tarawında ilimiy izertlewler alıp barǵan ózbek-
stanlı ilimpazlardan kimlerdi bilesiz?
1.
2.
3.
4.
http:eduportal.uz

---

131
GeNeTIka HaQQÍNda UlÍWMa MaǵlÍWMaT
VI BÓlIM
Mendel tekseriwdiń gibridologiyalıq usılın — málim belgileri 
jaǵınan bir-birinen ajıralıp turatuǵın ata-ana formaların shaǵı-
lıstırıw usılın qollandı hám baqlaw júrgizilip atırǵan bel-
gilerdiń birqansha áwladlarda qanday bolıp júzege shıǵatu-
ǵınlıǵın úyrendi. Ol analiz lew jolı menen ósimliklerdiń hár 
túrli belgilerinen bir yamasa bir-birine qarama-qarsı birneshe 
belgilerin ajıratıp aldı hám izbe-iz keletuǵın birqansha áwlad-
larda qanday júzege shıǵatuǵınlıǵın baqladı. Mendel tájiriybe-
leriniń mánisi sonnan ibarat, úyrenilip atırǵan belgilerdiń 
barlıq individlerde kóriniwin muǵdar jaǵınan anıq esapqa 
alıp barıwında boldı. Bul oǵan násil quwıwshılıqtaǵı anıq bir 
muǵdarlıq nızamlıqlardı belgilep alıwǵa múmkinshilik berdi.
Mendel qollanǵan usıl —