Ózbekstan Respublikası Xalıq bilimlendiriw ministrligi tárepinen

Populyaciya, túr.
Bir túr arealida uzaq múddetten 
beri jasap kiyatırǵan, basqa populyaciyalardan ajıralǵan, 
erkin shaǵılısıp, kóp násil beretuǵın individler jıyındı-
sına
— 
populyaciya
delinedi. Usı basqıshta dáslepki evolyu-
ciyalıq ózgerisler baqlanadı.
Biogeocenoz. 
Tirishiliktiń birqansha joqarı dárejedegi 
dúzilisi bolıp, túrler quramı boyınsha hár qıylı organizm-
lerdi olardıń jasaw sharayatları menen baylanıslı halda 
birlestiredi. Biogeocenoz dáreje anorganikalıq hám organi-
kalıq zatlar, avtotrof hám geterotrof organizmlerdi óz ishine 
aladı. Biogeocenozdıń tıykarǵı wazıypası energiyanı toplaw 
hám bólistiriwden ibarat.
Biosfera.
Planetamızdaǵı tirishiliktiń barlıq kórinislerin 
qamtıp alǵan, birqansha joqarı dárejedegi tábiyiy sistema 
bolıp esaplanadı. Biosferanıń elementar birligi biogeocenoz 
esaplanadı, yaǵnıy barlıq biogeocenozlar jıyındısı biosferanı 
payda etedi. Biosfera basqıshında pla ne tamızdaǵı tiri orga-
nizmlerdiń tirishilik iskerligi menen baylanıslı túrde barlıq 
zat hám energiyanıń dáwirlik aylanısı baqlanadı.
1.
2.
3.
4.
Tirishiliktiń molekula dárejesi degende ne túsiniledi hám 
onda qanday procesler ámelge asadı?
Janlı tábiyattıń kletka dárejesin úyreniwdiń áhmiyeti neden 
ibarat?
Populyaciya — túr dárejesinde qanday procesler ámelge 
asadı?
Biogeocenoz hám biosfera arasında qanday baylanıs bar?
http:eduportal.uz

---

10
orgANIkAlÍ
Q dÚNYa HaQQÍNda MaǵlÍWMaT
I BÓlIM
Planetamızdaǵı tiri organizmler júdá hár qıylı bolıp, olar jer 
sharınıń hár túrli jerlerinde tarqalǵan. Házir kópshilik ilim-
pazlar tirishilikti shártli túrde eki toparǵa: tirishiliktiń klet-
kasız hám kletkalı formalarına ajıratpaqta. Tirishiliktiń klet-
kasız formalarına viruslar mısal bolsa, tirishiliktiń kletkalı for
-
maları eki úlken dúnyaǵa, yaǵnıy yadrosız — prokariotlar hám 
yadrolı — eukariotlarǵa bólinedi.
Viruslar.
1892-jılı rus ilimpazı d.I.Ivanovskiy temeki ósim-
liginde ushırasatuǵın temeki mozaykası dep atalıwshı kesellik 
qozdırıwshınıń ózine tán qásiyetlerin anıqladı. Usı kesellik 
qozdırıwshı viruslar bakteriyalı filtrden ótip ketiw qásiyetine iye. 
Nátiyjede saw temeki ósimligin filtrden ótken suyıqlıq penen 
zıyanlawǵa boladı. aradan birneshe jıl ótkennen keyin F. leffler 
hám P. Froshlar úy haywanlarında ushırasatuǵın belok keselligin 
qozdırıwshılar da bakteriyalı filtrden ótip ketedi eken, degen 
juwmaqqa keldi. eń aqırında 1917-jılı kanadalı bakteriolog F. de 
erell bakteriyalardı zıyanlaytuǵın bakteriofag-virusın ashtı. Solay 
etip, ósimlik, haywan hám mikroorganizmlerde viruslar ashıldı. 
Usı ashılıwlar tirishiliktiń kletkasız formaları, yaǵnıy jańa ilim 
tarawı — 
virusologiya
(viruslardı úyreniwshi) pániniń payda bolı-
wına sebep boldı.
Viruslar adam ómirine úlken qáwip tuwdıradı. Olar bir-
neshe juqpalı keselliklerdiń (gripp, qutırıw, sarı awırıw, ence-
falit, qızılsha hám basqalar) qozdırıwshıları bolıp esaplanadı. 
Viruslar tek klet kalarda jasaydı. Olar kletka ishiniń parazit-
leri bolıp esaplanadı. Viruslar kletkadan sırtta erkin hám 
aktiv halatta ushıraspaydı, kóbeyiw qásiyetlerine de iye emes 
(2-súwret). Viruslar kletkalıq dúziliske iye organizmlerden 
ajıralıp, óziniń metabolizimine, yaǵnıy erkin belok sintezlew 
qásiyetine iye emes.