Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

Orta topar. Shınıǵıw teması. «İyt óz balaları menen» atlı súwretin kórip shıǵıw («Úy haywanları seriyalı súwretten, avtorı S.Veretennikova) hám «Haywan balaları atların durıs ayt» degen tálimli (didaktikalıq) oyın ótkiziw.

Maqset. Balalardı súwrettegi kórinislerdi durıs túsinip alıwǵa, onı mazmunı tiykarındaǵı berilgen sorawlarǵa juwap beriwge, ápiwayı juwmaqlar shıǵarıwǵa; tárbiyashınıń súwret boyınsha dúzilgen gúrrińin tıńlawǵa; haywanlardıń, quslardıń balalarınıń atların kóplik formasında (qozılar, ılaqlar, tayınshaqlar, kúshikler, shójeler) durıs ayta alıwǵa úyretiw, sózlik xorın bayıtıw, jedellestiriw: pikirlewiniń grammatikalıq dúzilisin qáliplestiriw. Úlkenlerge shın kewilden qatnasta bolıwǵa úyretiw; haywanlarǵa ǵamxorlıq qılıw sezimin tárbiyalaw.

Shınıǵıw ushın material. «İyt óz balaları menen» súwreti. Qutısha, onıń ishinde oyınshıq haywan balaları yaki olardıń súwretleri. (Qoy, sıyır, eshki, tawıq, at, iyttiń súwretleri).

Shınıǵıwdıń barısı. Tárbiyashı balalarǵa qarata, mına tapsırmanı tıńlawdı hám onıń juwabın tabıwdı aytadı: «Kete beredi, kete beredi sebettey jerdi iyeleydi». Balalardıń juwabın tıńlaydı hám bılay deydi? «Men házir sizlerge bir súwret kórsetemen, sizler onda neler súwretlengenligin aytasızlar». Sońınan súwretti balalarǵa kórsetedi, jaqsılap kórip alıwı ushın bir neshe minut waqıt beredi. Balalar súwretti jaqsılap kórip alǵannan keyin, olarǵa mınaday sorawlar menen: Bul súwrette ne súwretlengen? Ana iyt ne qılıp atır? Ana iyttiń pánjeleriniń arasında ne bar? Ana iyttiń qasında ne jatır? Ana iyt jatırǵan úy ne dep ataladı? Mına kúshik (shımshıqlarǵa qarap turǵan kúshikti kórsetip) ne qılıp atır? Ana iyt hám kúshikler nege qarap tur? Shımshıqlar ne qılıp atır? Tabaqtaǵı awqat kimlerge quyılǵan? İyttiń iyesi ne ushın olarǵa ǵamxorlıq qıladı? İyt juwas pa, reyimli me yaki bolmasa qabaǵan ba? Ne ushın siz ana iyt juwas yaki reyimli dep oylaysız? Súwretti kórip shıǵıw tárbiyashınıń gúrrińi menen tamamlanadı: «Bul súwrette iyt hám onıń balaları súwretlengen. Ana iyt úlken, qara, júnleri óskin, quyrıǵı hám qulaqlarınıń júnleri uzın. Úlken, qara hám jumsaq iyttiń eki kúshigi bar. Olar ele júdá kishkene, hátte olar ele úriwdi de bilmeydi. Kúshiklerdiń júni jumsaq hám ózleri sıqılsız. Kúshiklerden biri ana iyttiń qasında jatır, ekinshisi ayaqların kerip, kelte quyrıǵın qayırıp, shımshıqlarǵa qarap turıptı. İyt hám onıń balalarına iyesi awqat ákelip quyǵan. İytlerden qalǵan awqattı shımshıqlar shoqıp atır. Ana iyt qasındaǵı kúshik óz anası aldında «olar kimler?» degendey qarap turıptı. Bul sarı kúshik óz anası aldında ıssı ǵana ráhátlenip jatır. Ekinshi kúshik quyrıǵın joqarı kóterip, tabaqtaǵı awqattı shoqıp atırǵan shımshıqlarǵa qarap turıptı. Ol ana iytke uqsaydı, onıń da tumsıǵı aq.

Bul súwret haqqında kóplegen túrli gúrrińdi oylap tabıw múmkin - deydi tárbiyashı. Biz bul súwretti xanamızda qaldıramız hám eger sizler qáleseńiz, keshqurın bul súwret boyınsha gúrriń oylap tapsańız hám iyt hám onıń kúshikleri haqqında gúrrińińizdi bizge aytıp beriwińiz múmkin. Mine bul qutıshada (kórsetedi) oyınshıq haywanlar, quslar hám olardıń balaları bar. Qozılar, buzawlar, ılaqlar, tayınshaqlar, kúshikler, shójeler de bar. Eger sizler qolıńızdı kóterip, ózińizge kerekli haywan balalarınıń atların durıs aytsańız, máselen «Qozılardı beriń» deseńiz, men olardı sizlerge shın kewilden qutıshadan alıp beremen. Eger sizler haywan balalarınıń atın nadurıs aytsańız, olar sizlerge barıwdı qálemeydi. Máselen, «Men buzawlardı alıwdı qáleymen». (Neni alıwdı qáleyseń?) Yaki «Qánekey qozılardı beriń. (Neni bereyin?)». Usı taqılette oyındı ótkizedi. Eger balalar soraw bergende aljasıp ketse, oǵan oyınshıq haywanlar berilmeydi, bálkim joldaslarınıń qalay sorap atırǵanlıǵın tıńlaw usınıs etiledi. Sońınan tárbiyashı qátelesken balaǵa qátesin tuwrılawdı aytadı. Sonnan keyin tárbiyashı oyınshıqlardı jıynastırıp alıp, bılay deydi: «Haywanlardıń balaları sizlerge uqsap óz analarınıń aldına keldi. Mine, olardıń anaları: qoy, sıyır, eshki, tawıq, at, iyt» Tárbiyashı oyınshıqlardı yaki súwretlerdi kórsetedi. Balalar olardıń atların tákirarlaydı.

Úlken topar. Shınıǵıw teması. «Gúzgi kún» súwretin (O.İ.Solov`evanıń «Jıl máwsimleri» seriyalı súwretinen) kózden keshiriw hám ol haqqında sáwbet.

Maqset. Balalardı waqıyalı súwretti maqsetke baǵdarlanǵan halda kórip shıǵıw ústinde shınıǵıw isletiw: sózlik xorın bayıtıw, jetilistiriw hám bekkemlew, anıq hám qızıqlı gúrrińler dúziwge – súwretlep beriwge úyretiw.

Shınıǵıwdıń barısı. Tárbiyashı balalarǵa búgin jańa súwretti kórsetiwin aytadı. Súwretti taxtaǵa yaki malbertke qoyıp, onı jaqsılap kórip shıǵıwı ushın waqıt beredi. Súwrettegi barlıq nárse balalarǵa túsinikli yaki túsinikli emesligin baqlap baradı hám qanday da soraw tuwılıp qalsa, olarǵa juwap beredi. Soń tárbiyashı balalarǵa qarap: «Siz bul súwrettiń atın ne dep ataǵan bolar edińiz? Xudojnik usı súwrette jıldıń qaysı máwsimi hám kúnniń qaysı bólimi súwretlegen?» Bul haqqında bir gáp penen ne dew múmkin? (Durıs, xudojnik gúz kúnin súwretlep, súwrettiń atın da «Gúzgi kún» dep ataǵan). Siz qalay etip súwrette kúndizdiń súwretlengenligin bilip aldıńız? (Kóshe jaqtı. Balalar mektepten qaytıp baratır. Kempir apa aqlıǵı menen aylanıp júr.) Ne ushın siz bunı gúzgi kún dep oylaysız? (Terektegi japıraqlar sarǵayǵan, qızarǵan, tógilip atır. Balalar oqıwdı baslaǵan. Dúkandaǵı taxtada miyweler gúzdiń saqıylıǵı). Bul súwrette gúzdiń kúni qalay súwretlengen? Jıllı, ıssı, quyashlı kúnde átirap júdá shıraylı. Bul súwrette qalay súwretlengen? (Aspan kóp-kómbek hám terek shaqasındaǵı japıraqlar ashıq sarı reńde. Sarı hám kók reńler kózlerdi quwandıradı). Bunday gúz kúnlerinde kóshege shıqqıń keledi! Oqıwshılar asıqpastan mektepten qaytıp kiyatır. Birinshi klass oqıwshısın kempir apası kútip alıp atır. Dúkan aldında turǵan er bala palız ónimlerin satıp alıp atırǵan kempir apasın kútip turıptı.

Biz sizler menen súwretti kórip shıqtıq, endi bul súwret boyınsha túsinigimizdi aytıp berip úyrenemiz. Qáne, oylanıp kóriń, súwretti bayanlawdı kim qalay baslaydı? 2-3 balanıń súwretlegen gúrrińin tıńlaydı hám tárbiyashı shınıǵıwdı óziniń úlgi gúrrińi menen tamamlaydı: Kóshede jıllı gúz kúnleriniń biri. Kóp-kómbek aspan hám altın reńli japıraqlar kózdi quwandıradı, kósheni bezeydi.

Balalar mektepten asıqpastan, arqayın qaytıp kiyatır. Er balalardan birewiniń anası onı kútip aldı. Bir kishkene bala palız ónimleri turǵan dúkan aldında turıptı hám kempir apasın kútip atır. Onıń kempir apası palız ónimlerin satıp alıp atır hám satıwshı menen sóylesip atır. Eki hayal gúz kúniniń jıllı, jaǵımlı ekenliginen quwanıshlı. Olardıń eziwinde kúlki».

Tárbiyashı gúz máwsimi haqqında qosıq aytıp beriw menen hám shınıǵıwdı tamamlawı múmkin.