Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

2. Túrli jas toparlarda oyınshıqlarǵa qarap

gúrriń dúziwge úyretiw

Kishi topar. Usı toparda oyınshıqlardı súwretlew boyınsha shınıǵıwlar emotsional` formada, ádettegi ápiwayı tálim oyın kórinisinde («Ájayıp qaltasha», «Bul kim?», «Sen neni taptıń?») alıp barıladı.

Oyınshıqlardı súwretlew boyınsha shınıǵıwlar olardı kórip shıǵıwdan baslanadı. Tárbiyashı balalar dıqqatın oyınshıqlardıń sırtqı kórinisindegi xarakterli ózgesheliklerine qaratadı (reńi, forması, materialı), olardıń belgilerin bildiriwshi sózlerdiń durıs aytılıwın qadaǵalaydı. Súwretlew tárbiyashınıń sorawları járdeminde alıp barıladı. Kishkentaylarǵa tamamlanǵan gúrriń berilmey, al ayrıqsha frazalar aytıladı, sonıń ushın sorawlar járdeminde úzliksiz sózler, frazalar, sóz oyınlar birlestiriledi. Tárbiyashı balalardıń juwaplarınan keyin olardı ulıwmalastıradı, oyınshıqlar haqqındaǵı úlgi gúrrińdi usınıs etedi. Máselen, kúshik oyınshıǵın alıp (tárbiyashınıń stol ústinde eki qıylı reńdegi kúshik, biri úlken, aq maqpaldan islengen, qulaǵı túsińki, ekinshisi, kishkene, qara reńde, qulaqları tik) sonday deydi: «Men házir bul oyınshıq kúshik haqqında aytıp beremen. Sizler bolsa dıqqat penen tıńlap otırıń, keyin sizler de kúshik haqqında tap mendey bolıp aytıp beresizler: Bul oyınshıq – kúshik. Ol úlken, reńi appaq, maqpaldan jasalǵan. Kúshiktiń basında eki uzın qulaqları bar. Onıń bir qulaǵı tik, joqarıǵa qaraǵan, ekinshi qulaǵı bolsa tómenge salbırap túsken. Kúshiktiń moynında jasıl reńdegi lentası bar. Onıń uzın quyrıǵı, aldıńǵı hám arqa ayaqları da bar. Ol «wáw-wáw» dep úredi. Bul oyınshıqtı biz júdá jaqsı kórip oynaymız, ózimiz benen seyilge alıp baramız. Oynap bolǵannan soń, onı oyınshıqlar múyeshine alıp qoyamız». Balalar, endi kúshik haqqında sizler sóylep beresizler. Men kimdi shaqırsam, sol bala oyınshıqtı alıp, onıń atın, reńin, qanday materialdan islengenıń, onıń neleri bar eknligin aytıp beredi. Balalar usı taqılette áste-aqırınlıq penen úlgi-gúrriń tiykarında súwretli gúrriń dúze baslaydı.

Orta toparda balalar áste-aqırınlıq penen óz betinshe oyınshıqlar boyınsha súwretli gúrriń dúze baslaydı. Úyretiwdiń eń nátiyjeli usıllarınan biri bul kúndelikli shınıǵıwlarda úlgi-gúrrińnen paydalanıw bolıp esaplanadı. Úlgi-gúrrińdi shınıǵıwdıń qaysı bóliminde (shınıǵıwdıń basında, aqırında) beriwdi balanıń gúrriń etip bere alıw dárejesi belgileydi. Usı topar balaları jıldıń ekinshi yarımınan baslap tárbiyashınıń rejesi tiykarında gúrriń dúze baslaydı. Dáslep onsha úlken bolmaǵan reje tiykarındaǵı 2-3 soraw oyınshıqlardıń atın, olardıń tiykarǵı sıpatları hám ol menen qılınǵan háreketlerdi birlestiriwshi onsha úlken bolmaǵan gúrriń dúziwdi názerde tutadı. («Oyınshıqtıń atı, reńi, kólemi, ol menen qanday oynaw múmkinligin aytıp beriń»). Áste-aqırınlıq penen rejeni quramalastırıp, yaǵnıy sorawlardı hár qıylı etip beriw múmkin. (Bul oyınshıq qanday materialdan islengen? Ol saǵan unadıma?)

Oyınshıqlar menen ótkeriletuǵın tálimli oyınlardan soń paydalanıladı: «Oyınshıqlar dúkanı», «PochTál`on sawǵa alıp keldi». Bunday shınıǵıwlardı emotsional`` tárizde ótkeriw baylanıslı sóylewge úyretiw ushın qolaylı sharayat jaratadı. Ásirese, oyınshıqlar haqqındaǵı jumbaqlardan paydalanıp ótkeriletuǵın shınıǵıw júdá qızıqlı ótedi.

Balalar súwretli gúrriń dúziwge jaqsı úyrenip alǵannan soń, oyınshıqlar toplamı boyınsha waqıyalı gúrrińler dúziwdi usınıs etiw múmkin. Bul shınıǵıw ushın oyınshıqlardı sonday etip tańlaw kerek, ápiwayı waqıya sızıǵın belgilew quramalı bolmasın (qızsha, zamarrıq, sebet, arsha, kirpitiken). Tárbiyashınıń sorawları balalarǵa gúrriń waqıyaların izbe-iz ashıp beriwge járdem beredi. Sebebi: «Toǵayda qız benen kanday waqıya júz beriwi múmkin? Qız toǵayda neni ushıratıp qalıwı múmkin? Neni tawıp alıwı múmkin? Ol toǵaydan sebetshesinde neni alıp keldi?» Gúrriń dúzgende tárbiyashınıń gúrriń úlgisin de paydalanadı. Balalar bul gúrriń úlgisiniń tap ózin tákirarlaydı, sonıń ushın úlgini hár bir shınıǵıwda beriw maqsetke muwapıq.

Úlgi balalardı waqıyalıq gúrriń dúziwge úyretip qalmastan, al sóylew quralların da beriwi kerek. Sonıń ushın gúrrińge kóshirme gápti, kórgizbeli (obrazlı) súwretlerdi, onsha úlken bolmaǵan súwretlerdi kiritiw maqsetke muwapıq.

Mısalı, tárbiyashınıń úlgi-gúrrińi: «Gawhar atlı qız jazda awıldaǵı apasınıń úyine dem alısqa bardı. Kúnlerdiń birinde ol sebetshesin alıp toǵayǵa seyil etiwge shıqtı. Qarasa joldıń shetinde kirpitiken juwırıp baratır. Gawhar onı uslap, sebetshesine salıp, úyine alıp ketpekshi boldı, biraq bul pikirinen tez qayttı. «Meyli, kirpitiken toǵayda jasay qoysın, bul jerde oǵan júdá jaqsı» dep oyladı da, gúller, zamarrıqlar tere basladı».

Oyınshıqlar toplamı boyınsha waqıyaǵa sáykes gúrriń dúziw shınıǵıwı 2 bólimnen ibarat boladı: 1) oyınshıqlardı kórip shıǵıw; 2) oyınshıqlar boyınsha gúrriń dúziw. Birinshi bólimniń maqseti - balalardı oyınshıqlar menen tanıstırıw, hár birine qısqasha táriyp beriw. Bul bólim wazıypa beriw, gúrrińniń qısqasha rejesi yaki úlgi-gúrriń dúziw menen tamamlanadı. (Bul oyınshıqlar haqqında gúrriń dúziwge úyrenemiz).