Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

22-tema. Gúrriń etip beriw túrleri hám metodları.

Reje

1. Gúrriń úlgisin beriw usılı.

2. Gúrriń jámáát bolıp dodalaw usılı.

1. Gúrriń úlgisin beriw usılı.

Balalardı gúrriń etiwge úyretiwde arnawlı usıllardan paydalanıladı. Olardan tiyarǵıların aytıp ótemiz.

1. Gúrriń úlgisin beriw usılı. Bunda qandaydur buyımdı (predmetti) yaki waqıyanı janlı hám qısqa sáwlelendiredi. Bul usıl bir qansha jeńil usıl bolıp, tárbiyashı balalarǵa nárse-buyım, súwret, waqıya haqqında tayar gúrriń aytıp beredi, balalar gúrrińdi tıńlap, óz gúrrińleri ushın mazmun tańlaydı, onıń kólemin, izshilligin belgilep aladı, sonıń ushın da bul balalardı gúrriń etip beriwge úyretiwge járdem beriwshi tálimiy usıl bolıp esaplanadı. Úlgi balanıń eliklewge mas bolǵan, yaǵnıy kólemi kishi, pikirler izshil bayan qılınıwı, qatarlar qısqa hám grammatikalıq tárepinen tuwrı dúziliwi lazım. Máselen, tárbiyashı oyınshıqtı súwretlewge úyretiwde ózi bir oyınshıqtı alıp, bul haqkında sonday kórkemli gúrriń dúzedi:

- Mine, bul ayıw. Ol qońır, jumsaq baxmaldan jasalǵan. Onıń bas bóliminde 2 kishkene qulaqları, 2 qap-qara, dop-domalaq kózleri, tumsıǵı bar. Tumsıǵında bolsa murnı bar. Denesinde 4 ayaǵı bar. Ayıw oyınshıǵı bizge oynaw ushın kerek. Balalar úlgi gúrrińnen jaqsı paydalanıwları ushın onıń teksti qısqa gáplerden ibarat bolıwı hám izshil bayan qılınıwı kerek. Gúrriń úlgisi basqa usıllarǵa qaraǵanda gúrriń etiwge úyretiw processin jeńillestiredi, balalar erisiwi kerek bolǵan nátiyje kórsetip beriledi. Bunnan tısqarı gúrriń etiwleri lazım bolǵan temanıń shámalı mazmunıń, olardıń kólemin, izbe-izligin belgileydi. Tárbiyashınıń úlgi gúrrińinen balalardı gúrriń etip beriwge úyretiwdiń dáslepki basqıshın, sonday-aq jańa wazıypa qoyılǵanda yaki gúrriń etip bere almaytuǵın balalarǵa járdem beriwde paydalanadı. Tárbiyashınıń úlgi gúrrińin jaman gúrriń etetuǵın 1-2 bala tákirarlawı múmkin.

2. Gúrriń rejesin beriw usılı. Gúrriń rejesi 2-3 tiykarǵı sorawlardan ibarat bolıp, pikirdiń izbe-izligin hám mazmunıń belgileydi. Úlgi usıllarınan paydalanıp gúrriń etip beriw menen baylanıslı 2-3 shınıǵıwdan soń gúrrińdi reje tiykarında sóylep beriwge úyretiw erkin, jetekshi usıllardan biri bolıp qaladı. Balalar gúrrińi hár qıylı bolıwı ushın tárbiyashı aldınnan tiykarǵı hám qosımsha reje tayarlap qoyıwı kerek. Bir shınıǵıw processinde sorawlardı almastırıw (jańalaw) balalar dıqqatın aktivlestiredi. Máselen, mektepke tayarlaw toparı balalarǵa óz topar xanaların sáwlelendiriw ushın sháma menen tómendegi rejeni usınıs etiwi múmkin:

3. 
   Xananı kim taza saqlaydı?
   
4. 
   Sen xananı tazalap, jıynawda qanday járdem bereseń?
   

5 jaslı balalar toparı menen dáslepki shınıǵıwlarda eger bala rejeden shetlesse, onıń sózin bólmey, aqırına shekem tıńlap turıw lazım. Biraq, áste-aqırın gúrrińniń tolıq yaki izshil emesligin aytıp, basqa balalardı juwaptı toltırıwǵa lartıwımız kerek. 6 jasar balanıń gúrrińine dástúr Tálaplarınan (olardıń maqsetke qaratılǵanlıǵı hám izshilligine) qoyadı. Sonıń ushın balalardı gúrriń rejesine ámel qılıwǵa úyretiw kerek. Ásirese, bul súwret tiykarında gúrriń etiw hám óz tájiriybesinen gúrriń dúziwge tiyisli. Tárbiyashı gúrriń etiwdiń temadan yaki rejeden shetke shıǵıp ketkenligin ózi kórsetip ǵana qalmay, bálki balalardı dostısınıń gúrrińin qadaǵalap barıwǵa lartıwı kerek. (házir ne haqqında gúrriń etip beriw kerek? hámmege túsinikli bolıw ushın dáslep neni gúrriń etip beriw jaqsıraq?) Gúrriń úlgisin beriw gúrriń etiwge úyretiwdiń eń jeńil usılı, gúrriń rejesin beriw usılı bolsa, bir qansha qıyın. Bul usıl quramalı bolıwına qaramay, balalardı gúrriń etip beriwge úyretiwde keń larqalǵan baslı usıl esaplanadı.

3. Rejeni jámáát bolıp dodalaw usılı. Reje tiykarında gúrriń dúziw hám onıń mazmunın bayıiıwdı jeńilletiw maqsetinde rejeni jámáát bolıp dodalaw usınıs etiledi. Bul usıldan úlken hám mektepke tayarlaw toparlarında reje tiykarında gúrriń etiwge úyretiwdiń dáslepki basqıshlarında paydalanadı. Máselen, tárbiyashı balalarǵa sonday jollanba beredi: «Biz qalay etip shóje baqqanımızdı aytıp beriń. Shójeler qay jerinen payda boladı? Olardı qanday baqtıńız? Shójeler úlken bolǵanda, olar qanday boladı? Bul usıldıń áhmiyeti neden ibarat?» Gúrrińdi dúzgenge shekem tárbiyashı balalar menen birgelikte rejedegi ayırım sorawlardı dodalaydı, yaǵnıy gúrriń mazmunınıń hár qıylı bolıw imkaniyatın kórsetedi. Rejedegi bir sorawǵa (máselen, bala qanday kúshik tawıp aldı?) bir neshe bala jayında otırǵan halda juwap beriwi – bul ele gúrriń emes, bálkim bir yaki bir neshe gáp. Gúrriń rejesin jámáát bolıp dodalaw usılı bolsa balanıń belsendiligin janlandıradı, aktivlestiredi, balalardı quramalı process esaplanǵan erkin gúrriń dúziwge úyretedi.

4. Jámáát bolıp gúrriń dúziw usılı. Bul usıl ózine tán bolıp, onnan balalardı kórkem gúrriń dúziwge úyretiwde paydalanıladı. Aldıńnan belgilep qoyılǵan gúrriń rejesin izbe-iz dodalaw processinde tárbiyashı hám balalar ayırım juwaplardı tıńlaydı, olardan qay biri jaqsıraq ekenligin dodalaydı. Tárbiyashı olardı oylap tabılǵan gúrriń baslanıwı sıpatında tákirarlaydı. Soń náwbettegi eń jaqsı soraw tańlanadı, tárbiyashı bolsa aytılǵan eń jaqsı qatarlardıń hám óziniń gápin birlestirip, kishi gúrriń dúzedi. Aqırında gúrriń tárbiyashı tárepinen tákirarlanadı, soń 2-3 bala tákirarlaydı. Bul usıldıń áhmiyeti shınıǵıwda barlıq balalar aktivlilik kórsetedi, olardıń oy ları áste-aqırınlıq penen qáliplesiwinde. Biraq bul usıldıń bir qansha kemshilikleri bar: balanıń sóylew xızmeti qatnasıǵın dúziw, sózlerdi tańlaw menen ǵana shegaralanadı, olar monolog sóylewdi rawajlandırıw ústinde kem shınıǵıw isleydi. Sonıń ushın bul usıldan paydalanıw shegaralanǵan.

5. Gúrrińdi bólimler boyınsha dúzdiriw usılı. Ayırım shınıǵıwlarda gúrrińdi bólimler boyınsha dúzdiriw usılınan paydalanıw múmkin, bul usıl gúrriń dúziwdi jeńillestiredi, sebebi tapsırma kólemi kemeyedi. Sonday-aq, shınıǵıw bir qansha qızıqlı hám hár qıylı bolıp, gúrrińler tolıq hám tereń mazmunǵa iye boladı, kóp baladan soraw imkaniyatı júzege keledi. Mazmunı óz aldıńa bólimlerge jeńip atırǵan súwretlerdi bólim boyınsha súwretlew múmkin. Máselen, balalar usı súwretlerdi bólim boyınsha súwretlewi múmkin: «Tawıqlar», «Pıshıq balaları menen», «Eshki balaları menen», «Sıyır buzawı menen», «Qısqı oyınlar» h.t.b.lar. Tárbiyashı súwretli gúrriń ushın tema usınıwdan aldın súwretti kishi-kishi bólimlerge ajıratıp shıǵadı. Máselen, «qoyanlar» degen temada súwretli gúrriń dúziwde tárbiyashı balalardı sonday eskertedi: «qoyanlar haqkında gúrriń etemiz, biraq bárshesin bir jola emes, bálki qoyanlar haqkında hámme zatlardı eslew (eske túsiriw) ushın tártip penen aytamız». Soń hár bir bólim ushın reje usınıs etiw múmkin. Máselen: «Házir, balalar qoyandı denesi ne menen qaplanǵan, onıń tumsıǵı qanday ekenligin, ol qanday háreket etetuǵınlıǵın (júriwin) esleymiz. Bul reje tiykarında 2-3 bala gúrriń etip bergennen soń, náwbettegi bólimge ótiledi. Biziń qoyanımız qay jerde jasawın, uyasında neler barlıǵın, olar ne ushın kerekligin aytıp beriń». Soń qoyannıń azıqları, kim olarǵa ǵamxorlıq qılıwı h.t.b.lar haqqında gúrriń etip beriw múmkin. Shınıǵıw aqırında sóylewi jaqsı, gúrriń etiw qábileti rawajlanıwın bir bala súwrette sáwlelengen zatlar haqqında tolıq sóylep beriwi múmkin.

6. Sorawlar beriw usılı. Bul usıl gúrriń etiwge úyretiwde ekinshi dárejeli áhmiyetke iye. Sorawlar, tiykarınan gúrriń aytıp berilgennen soń anıqlıq kiritiw hám toltırıw maqsetinde beriledi.

7. Aytıp turıw usılı. Gúrriń etiw processinde bala qanday da bir qátege jol qoyıwı yaki ayırım jerin esten shıǵarıwda sóz yaki gápti aytıp turıwdan paydalanıw orınlı. Balanıń qátesin tuwrılaw yaki gúrriń esten shıǵarǵan jerin aytıp turıw jeterlishe bálent dawısta, shın kewilden bolıwı kerek. Bala tárbiyashınıń dúzetiwin tákirarlawı shárt emes, bolmasa ol óz gúrrińiniń dawamın joǵaltıp qoyadı. Balalar gúrriń etip berip atırǵanda olar sózindegi qáteliklerdi itibarsız qaldırıw kerek emes, qáteni gúrriń processinde tuwrılaw múmkin, eger kópshilik balalarda qáte ushırasatuǵın bolsa, tárbiyashı olar menen sózlik ústinde islew yaki grammatik tuwrı sóylewdi, sózlerdiń dawıs mádeniyatın qáliplestiriw ushın qáliplesken shınıǵıwda shuǵıllanadı.

8. Bahalaw usılı. Bul usıldan paydalanıwdıń tiykarǵı maqseti, baha tek gúrriń bahalaǵan balalarǵa ǵana tásir etip qalmastan, bálki gúrriń dúziwi lazım bolǵan basqa balalarǵa da tásir etsin. Sonıń ushın bul usıldan shınıǵıw dawamında paydalanıladı. Shınıǵıw aqırında berilgen baha, óz mánisi menen paydasız, bunnan tısqarı barlıq tıńlanǵan gúrrińniń sıpatı qanday bolǵanlıǵı boyınsha esinde saqlawda qıynaladı, shınıǵıwdıń aqırında olar taqatsızlanadı hám bunıń nátiyjesinde tárbiyashınıń kórsetpelerin túsine almaydı. Hár bir gúrrińdi tolıq bahalaw shárt emes, biraq ayırım gúrrińlerdegi qanday da bir áhmiyetli tárepti, izshillikti, jańalıqtı yaki kemshiliklerdi (sózligi, dawıs kúshi, denesin natuwrı-tuwrı h.t.b.) aytıp ótiw kerek. Máselen, 2 oyınshıqtı stol boylap júrgizip háreketlerin anıq aytıp, gúrriń etip bergen balanıń gúrrińi bılay bahalanadı: «Bárekella, Salim. Sen birinshi bolıp gúrriń etip berseńde, úyreksheler qanday háreket etiwlerin aytıwdı esińnen shıǵarmadıń. Seniń gúrrińińdi qızıǵıp tıńladıq». Bazıda doslarınıń gúrrińin dodalawǵa balanıń ózin de lartıw múmkin. Bul usıl úlken toparlarda qollanıladı. Sebebi 6 jaslı balalar gúrriń sıpatın (tolıqlıǵın, qızıqlıǵın, tásirliligin h.t.b.) ayta aladı.

Solay etip, tárbiyashı balalardı gúrriń etip beriwge úyretiwde paydalanatuǵın barlıq usıllardı júdá jaqsı biliwi hám bul usıllardan shárayatqa qarap, shınıǵıw ushın jetekshi usıldı tańlawı kerek.