Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

1. Balalarda sóylew qarim-qatnas jasaw mádeniyatın qáliplestiriwdıń mazmun hám ahmiyeti.

Til ósiriw balaniń jámiyetlik tariyxiy tájiriybeni ózlestiriwine baylanisli júdá quramali, kóp faktorli process bolip, ol tosattan júz bermeydi. Balalarda sóylewdi rawajlandiriwǵa baylanisli jumislardi jaqsi teoriyaliq hám ámeliy tayarliqqa iye bolǵan, ózinde balaǵa bolǵan jaqsi múnásiybetlerdi rawajlandira alǵan kásip iyesi ǵana shólkemlestiriwi hám ámelge asiriwi lazim.

Bala sóylewdi dáslepki jaslardan baslap iyeleydi. Balalar úsh jasqa kirgennen soń olardiń sóylewine itibar menen qaraw kerek. Balalardıń úsh jasqa shekem sóylewin rawajlandiriw eńqiyin is bolip tabiladi. Bul waqitqa kelip miydiń sóylew bólimi analitik tárepten jetilisip boladi. Bala ana tiliniń grammatikaliq formalarin ózlestirip, sózlik qori kóbeyedi.

Dáslepki jillarda balalar sóylewin rawajlandiriwǵa jeterli dárejede itibar bermesligi aqibetinde balalar 3-4 jasar waqtindada ayirim sozlerdi duris iyeley almaydi.

Sóylew tiliniń intonaciyasın tárbiyalaw sóylewdi rawajlandırıwdıń basqa wazıypaları (sózlik xorın bayıtıw, birikken sóylew tilin rawajlandırıw, grammatikalıq durıs sóylewdi qáliplestiriw, gúrriń qılıwǵa úyretiw, kórkem ádebiyat penen tanıstırıw, baslanǵısh sawatqa tayarlaw) menen tıǵız baylanıslı. Sóylewdiń intonaciyasın tárbiyalaw jumısları arnawlı maǵlıwmatlar boyınsha ámelge asırıladı.

Shınıǵıw sóylew tiliniń intonaciyasın tárbiyalawdıń tiykarǵı forması bolıp tabıladı. Shınıǵıw anda-sanda emes, bálkim úzliksiz (sistemalı) tárizde ótkiziledi. Sóylew tiliniń intonaciyası tabıslı qáliplestiriw ushın arnawlı shınıǵıwlar menen shegaralanıwı kerek emes. Sonıń ushın sóylew tilin ósiriw boyınsha túrli shınıǵıwlardı jobalastırǵanda (máselen, qosıqtı yadlatıw, súwret boyınsha islew hám t.b.) onıń dástúr mazmunına sóylewdiń intonaciyası tárbiyalawdıń ayırım bólimlerin (mánili sóylew tilin qáliplestiriw, dem alıw hám shıǵarıwdı, sóylew tiliniń halatı, hawaz sıpatın hám t.b.) kirgiziw kerek.

Balalardıń seslerdi durıs aytıwın, sóylew tiliniń intonaciyalıq mánililigin túrlishe iyeleydi. Ayırım balalar menen sóylew tili intonaciyasınıń ol yaki bul bólimin iyelew ushın shınıǵıwdan tısqarı waqıtta qosımsha jumıslar menen shuǵıllanıw zárúr. Solay etip, sóylew tiliniń intonaciyasın rawajlandırıw boyınsha jumıslar túrli formalarda alıp barıladı:

1) sóylew tiliniń intonaciyası boyınsha óz betinshe shınıǵıw yaki til ósiriw shınıǵıwınıń bir bólegi sıpatında ótkiziletuǵın shınıǵıw;

2) sóylew tili intonaciyasınıń túrli bólimleri sóylew tilin ósiriw (ana tili) shınıǵıwlarınıń mazmunına kirgiziliwi múmkin;

3) sóylew tiliniń intonaciyası boyınsha jumıstıń ayırım bólimleri muzıkalıq shınıǵıwǵa kirgiziledi;

4) shınıǵıwdan tısqarı waqıtta sóylewdiń intonaciyası boyınsha qosımsha jumıslardı ótkiziw.

Hár bir bala baqshada óz pikirin mazmunlı, grammatikalıq jaqtan durıs, bir-birine logikalıq jaqtan baylanısqan halda bayan etiwge úyreniwi kerek. Baylanısqan mazmun balanıń logikalıq pikirlewin, aqılıy pikirlewi hám logikalıq jaqtan durıs, anıq bayan qılınǵan bolıwı kerek. Balanıń óz pikirin bayan etiwine qaray, bala tiliniń rawajlanǵanlıq dárejesin belgilew múmkin.

Óz pikirin anıq, kórkem, izbe-izlik penen baylanıstırıp bayan ete alıwı balanıń estetikalıq rawajlanıwında úlken áhmiyetke iye.

Baslanǵısh sóylew degende, belgili bir mazmundaǵı pikirdi logikalıq jaqtan bir-birine baylanıstırıp, izbe-izlikte, grammatikalıq jaqtan durıs hám obrazlı qılıp bayan qılıw túsiniledi.

Balalarda baylanıslı sóylew tiliniń rawajlanıwı ana tiline ózgertiwdiń tómendegi wazıypaların da atqaradı:

1. 
   sózlik xorın (keń sózler toplamı hám onnan paydalana alıya, pikirdi anıq hám tolıq jetkerip beriwge járdem beredi);
   
2. 
   sóylew tilin grammatikalıq jaqtan durıs qáliplestiriwdi (óz pikirin ápiwayı hám jay túrde, dizbekli hám baǵınıńqı qospa gáplerden, sanlıq, kelbetlik, seplik qosımtalarınan durıs paydalanıp bayan etiw;
   
3. 
   sóylew tiliniń intonatsiyasın tárbiyalawdı (sóylew tiliniń anıq, mánili, ótkir bolıwı).
   

Sóylewdiń eki túri: dialog hám monolog túrleri bar bolıp, olardıń hár qaysısı ózine tán ózgesheliklerine iye. Dialog sóylew túri (eki yaki bir neshe adamnıń sáwbeti, sorawlar hám onıń juwapları) bul tolıq bolmaǵan (qısqa) juwap. Dialog sóylew tiliniń tiykarǵı belgileri – tolıq bolmaǵan, úndew sózlerden ibarat, anık intonatsiyalıq mánililik (kórkem mánige iye), ım-ishara hám t.b. dialog sóylewde soraw dúze alıw hám soraw beriw, esitken sorawǵa tiyisli juwaptı beriw, qarsılıqtı bildiriw, sáwbetlesiniń juwabın dúzetiw hám toltırıw, dodalaw hám tartısıw, óz pikiri tiykarlap beriw hám t.b. bolıwı júdá zárúr.

Monolog sóylew bir adamnıń sóylew tili bolıp, sóylewshiniń keń, anıq, tolıq, baylanısqan pikirin talap etedi.

Monolog gúrriń túsindiriw, sóylewshiden óz pikirin tiykarǵı nársege qaratıwdı, janlı obrazlı, bay sezimler menen sóylewdi talap etedi. V.İ.Tixeeva, A.Sh.Usova, A.M.Muxina, L.A.Penevskaya, M.M.Konina, O.İ. Solov`eva hám t.b. baylanıslı sóylew tili boyınsha alıp barǵan ilimiy-izertlew jumıslarında balalarda baylanıslı sóylew tilin rawajlandırıwda tárbiyashınıń basshılıq roli de salmaqlı orındı iyeleydi. Olar: «Egerde baylanıslı sóylew tiline qaratılǵan shınıǵıwlar úzliksiz (sistemalı) tárizde alıp barılsa, oǵan tárbiyashı sanalı túrde basshılıq etse, balalarda óz pikirlerin bir-birine baylanıstırıp sóylew kónlikpesi rawajlanadı», degen pikirdi bayan etedi.

Kishi jastaǵı balalarda sózdi túsiniw jetilisip baradı (sózli tapsırmalardı, úlkenlerdiń kórsetpelerin, quramalı bolmaǵan ádebiy shıǵarma mazmunın túsinedi). Endi til qarım-qatnas quralı bolıp qalmastan, bálkim úlkenlerdiń sóz arqalı túsindiriwi járdeminde, bilimlerdi iyelew bulaǵına aylana baslaydı. Balanıń úlkenler, teń qurbıları menen bolatuǵın bir qansha quramalı hám hár qıylı múnásibeti sóylew tiliniń rawajlanıwı ushın qolaylı sharayıtlardı júzege keltiredi: túsiniklerin bayıtadı, sózlik xorın keńeytedi. Kóp háreketler qılıwı nátiyjesinde onıń sóylewi feyiller, almasıqlar, ráwishler, prefiksleri menen bayıydı. Hár qıylı sózlerden hám olardıń túrli tártibinen paydalanıp, jay gápler dúze baslaydı: Begzad shomıladı; Seyilge shıǵaman: Sútti men ishpeymen. Úsh jaslı balalar ushın ápiwayı túrdegi dialog sóylew tiline (sorawlarǵa juwap) tán. Biraq olar endi ózleriniń pikirlerin baylanıstırıp bayan etiwdi ózlestire baslaydı. Olar ele óz sózlerinde júdá kóp qátelerge jol qoyadı: gápti nadurıs dúzedi, buyımlardıń háreketin, sıpatın nadurıs aytadı. Balalardı sóylesiwge úyretiw hám onı rawajlandırıw monolog sóylew qáliplestiriwdiń tiykarı esapalanadı. Orta gruppa jasındaǵı balalarda sóylew tiliniń rawajlanıwında olar sózligine 2,5 mıńǵa shekemgi sózlerdiń bolıwı hám olardı jetilistiriw úlken áhmiyetke iye.

Bul jastaǵı bala úlkenler sóylew tilin túsinip ǵana qalmastan, bálki óz sózinde buyımlardıń belgilerin, sıpatın bildiriwshi sózlerdi, waqıttı hám ápiwayı múnásibetlerdi sáwlelendiriwshi ráwishlerdi islete baslaydı. 4-5 jaslı balanıń dialog sóylew tili de sorawǵa tolı, keń túrde juwap beriw talap etilse-de, tolıq bolmaǵan gáplerdi isletiw jaǵdayları kóp ushıraydı, erkin juwap beriwge qıynaladı, kóbinese olar maqullaw formasındaǵı sorawlardan paydalanadı, sorawlardı durıs dúze almaydı, joldaslarınıń juwabın dúzetiw hám toltırıwǵa qıynaladı. Sonıń menen birge, olarda sóylew tiliniń dúzilisi dáslepki kórinisine iye boladı. Baǵınıńqı qospa gáplerdi isletiwde tiykarǵı bólim (sonıń ushın, ne, qashan) taslap ketiledi. Balalar ástelik penen súwret hám oyınshıqlar tiykarında erkin halda onsha úlken bolmaǵan gúrrińler dúze baslaydı.

Biraq olardıń gúrrińleri kóbinese úlkenler gúrrińiniń túp nusqası boladı. Olar ele kerekli nárseni kereksizden, eń kereklisin ekinshi dárejesinen ajırata almaydı.

Úlken gruppa jasındaǵı balalarda baylanıslı sóylew bir qansha rawajlanǵan boladı. Olar ulıwmalastırıw, juwmaq shıǵarıw, dodalaw sıyaqlı kónlikpelerge iye boladı. Dialog sóylew tilinde sorawlarǵa anıq, qısqa yaki keń tárizde juwap bere aladı. Sorawlardı durıs dúze alıw kónlikpesi payda boladı, kerek waqtında luqma taslaw, joldasınıń juwabın toltırıw hám dúzetiw sıyaqlı ózgeshelikleri rawajlanadı.

Olarda úlken adamlardıń tásiri astında pikir júrgiziw iskerligi bekkemlesedi, onıń mazmunı hám formasında ózgeris júz beredi.