Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

18-tema. Seslerdi duris aytiwga úyretiwdıń tiykargi basqıshları.
JOBASÍ:

1. Balalardı durıs sóylewge ùyretiwdiń mazmunı hám áhmiyeti

2. Seslerdi durıs aytıwǵa ùyretiwdiń tiykarǵı basqıshları

3. Balalardı seslerdi durıs aytıwǵa úyretiwdiń tiykarǵı wazıypaları

4. Sesti aytıwda qatnasatùǵın dawıs aǵzalarınıń áhmiyeti.
Tayanısh tùsinikler: Durıs aytıw, dawıs, dawıs apparatı, generator, energetik, rezonator, tembr, diapazon, dawıs iyiliwsheńligi, dawıs háreketsheńligi, pauza, temp, ritmika, dikciya, taxta.
Balalardı seslerdi durıs aytıwǵa ùyretiwdıń mazmunı hám áhmiyeti

Tárbiyashı ol yaki bul dawıs quraımında tùrli sóylew aǵzaları: erinler, tisler hám tildiń qatnasıp atırǵanıń kórsetedi hám tùsindirip beredi. Balalardıń seslerdi aytıwda sóylew aǵzalarıńıń halatların kórip alıwı, olardıń seslerdi durıs aytıwdı ózlestirip alıwına járdem beredi. Bul boyınsha is tájiriybe sonı kórsetedi, usı jónelistegi shınıǵıwlar jaqsı nátiyje beredi. Ámeliyatta bul metodikalıq usıllar kóbinese birgelikte qollanıladı hám bárqulla bir-birin tolıqtırıp baradı.

«I» (i) dawıslı sesiniń durıs aytılıwın qáliplestiriw. Tárbiyashı dawıs artikulyaciyasın kórsetip beredi hám balalarǵa usı «i» sesiniń aytılıw waqtındaǵı halatın kóriwdi usınıs etedi. Soń bul sesti ol bir neshe márte aytıp beredi, al keyin bolsa balalar onı tákirarlaydı. Eger balalar sózlerdegi sesti durıs ayta alsa, onda jańa gáplerge hám tórt qatarlı kishkene-kishkene qosıqlardı yadlatıwǵa ótiw mùmkin. Anıq (parawan) sóylewdi rawajlandırıw tiykarında tùrli baylanıs qurallarınan (sózler, gápler, tekst bólekleri arasında) paydalanıw, hár qıylı katergoriyadaǵı tekstler – sùwretlep beriw, bayan qılıw, pikir jùritiw haqqındaǵı tùsiniklerin qáliplestiriw qabiletin ùyretiw bolıp tabıladı.

Dawıs. Ayırım tárbiyashı pedagoglarda dawıs tábiyattan beriledi (quda bergen delinedi). Arnawlı dawıs jıllar dawamında ózgeriwi, buzılıwı mùmkin. Sonıń ushın barqulla shınıǵıw islep, onı rawajlandırıp turıw lazım boladı.

Dawıs apparatı ùsh bólimnen ibarat: generator, energetik, rezonator.

Dawıstıń payda bolıwı:

1. Ses kùshi menen baylanıslı (sóylew apparatı organları menen baylanıslı).

2. Sestiń esitiliwi (sesti túrli aralıqta aytıp kórip juwan-jińishkeligin ózgertiw).

3. Sestıń iyiliwsheńligi hám háreketsheńligi (dawıstı ózgerttire alıwı, joqarı-tómenlıgı).

4. Diapozon – dawıstıń kólemi (shegarası eń joqarı hám eń tómen ton)

5.Tembr – dawıstıń jaqınlıǵı, jumsaqlıǵı, qásiyeti.

Dawıs apparatınıń sharshawı, dawısta bolatuǵıń kemshilikler hám bùzılıslar arqalı jùzege keledi. Sóylewde dawıs mádeniyatın tárbiyalawda intonaciya menen aytıw, temp, sesti durıs aytıw hám pikirdi bayan etiwdiń anıqlıǵı ústinde islewge kóbirek áhmiyet beriw kerek, sebebi anıq sóylewdiń qáliplesiwi usı kónlikpelerge tiykarlanadı.

Sóylewdiń dawıs mádeniyatın tárbiyalaw da tildiń bar ekenligin eń ápiwayı ańlawdı qáliplestiriw menen óz ara baylanıslı. Mektepke shekemgi jastaǵı ùlken balalar sózler, sesler, uyqaslardan aktiv paydalanadı. Olar sózdiń aytılıwında ulıwmalıq hám ayrıqsha táreplerin bayqay aladı, artikulaciyalıq hám akustikalıq tárepten bir-birine jaqın bolǵan seslerdi (s-sh,s-z) ayıra aladı. Naqıl-maqal hám jańiltpashlardaǵi tort-bes sózde ushırasǵan seslerdi sezedi.