|
Sózdiń grammatikaliq tárepin qáliplestiriw. Sózlik tildiń qurilis materiali bolip esaplanadi. Grammatika bolsa gápte sózlerdiń ózgeriwi hám olardiń óz-ara baylanisiw usillarin belgileydi. Bunnan tisqari, grammatika tildiń qurilisi modelin (sóz jasawshi, sóz ózgertiwshi) belgileydi.
Bala átirapindaǵilardan grammatikaliq jaqtan qáliplesken sózdi esitedi. Esitkenıńiń mánisine túsiniw menen birge, tildiń grammatikaliq tárepin iyeleydi, modelin bilip aladi. Bala ana tiliniń barliq grammatikaliq túrlerin qanshelli erte ózlestirse, ol aqil jaǵinan sonshelli tez rawajlanadi. Egerde balalarda sózdiń grammatikaliq tárepi naduris qáliplesse, aqil jaǵinan rawajlaniwi keshigedi.
Soniń ushin tárbiyashi grammatikaniń (morfologiya hám sintaksis) túrli formalarin ózlestiriwge járdem beretuǵin didaktikaliq oyin hám shiniǵiwlardi shólkemlestiredi. Máselen, seplik qosimtasin ózlestiriw ushin «Bileseń be. Men qay jerde boldim?» (úlken jastaǵi toparda); ekinshi dárejeli gáp aǵzalarin ózlestiriw ushin «Men baslayman, sen juwmaqla!», atliqtiń sepleniwin ózlestiriwde «Bileseń be, ne jetispeydi?», feyildiń máhállerin ózlestiriw ushin «Siz ne islewdi qáleysiz? hám t.b.
Sózdiń seslik mádeniyatin tárbiyalaw. Bala eń birinshi gezekte tildiń seslik tárepin iyelewi kerek. Yaǵniy seslerdi duris ayta biliwi kerek. Sózdiń seslik tárepi menen islesiw ózbek tiliniń fonetikasi hám orfoepiyasina tiykarlanadi. Bala úlken jastaǵilarǵa eliklep, sózlerde pátti duris qollaniwdi úyrenip aladi, ana tiliniń intonatsiyaliq tárepin ózlestiredi hám sózlerdi duris aytiwǵa ádetlenedi. Ásirese, bala átirapindaǵilar menen sóyleskende álpayim túrde, dál hám aniq sóylewge úyretiledi. Hár bir balada sózdiń usinday táreplerin tárbiyalaw, keleshek ómirinde, yaǵniy mektepte, oqiw orinlarinda bilim aliwinda, erkin miynet etiwinde jámáát, jámiyet arasinda óziniń pikirlerin toliq hám túsinikli etip aytiwda úlken áhmiyetke iye.
Egerde tárbiyashi balaniń sózindegi, seslerdi aytiwindaǵi kemshilikler, dawis hám tempke, diksiyasina (aniq, dál sóylew), sóziniń mazmunli jáne túsinikliligine itibar bermese, bunday kemshilikler menen mektepke barǵan bala bilimdi ózlestire almaydi, keleshektegi jeke ómirinde de óz pikirin aytiwǵa qiynaladi, uyaladi, nátiyjede sóylemewge háreket etip, úndemeytuǵin, qizba bolip qaladi. Bulardiń barliǵi oniń ruwxiy jaqtan rawajlaniwina da tásir etedi.
Sóylesiw sózin (dialog) qáliplestiriw. Balalarǵa bilim hám tárbiya beriwde sóylesiw sózin (dialog) úyretiw úlken áhmiyetke iye. Mektepke shekemgi tárbiya jasindaǵi balalar menen sóylesiw balalardiń kúndelikli háreketleri hám hár qiyli waqiya-hádiyselerdi baqlawi nátiyjesinde payda bolǵan túsiniklerdi aniqlaw jáne oni bir sistemaǵa saliwda eń zárúrli jumis waziypasi bolip esaplanadi. Balada sóylesiw sózin qáliplestiriw-bul basqalardiń sózin tińlaw hám túsiniw, sóylesiwdi quwatlaw, sorawlarga juwap beriw jáne soraw (sorawlar beriw) dan ibarat. Balaniń sóylewiniń rawajlaniw dárejesi oniń sózlik bayliǵina, tildiń grammatikaliq tárepin iyelegenligine baylanisli. Balani sóz sóylewge úyretiw oniń sóylesiw mádeniyatin iyelew dárejesine de baylanisli. Máselen, sáwbetlesi menen sóylesip atirǵan waqitta óziniń hám sáwbetlesiniń sózin hesh qashan bólmew, sorawlarǵa qol kóterip ádeplilik penen, ruhsat berilgennen keyin juwap beriw, «awa» yamasa «joq» dep qisqa juwap bermey, asiqpay, oylap, soń toliq, duris juwap qaytariwǵa úyretiw kerek.
Sóyleskende ortasha dawista, pikirdi túsinikli etip aytiw, sózdiń unamli boliwina itibar beriw, sonday-aq, sóylep atirǵan waqitta jerge, átirapqa qaramay, al doslarina qarap, eki qolin qapTálǵa túsirip, erkin, ádepli sóylesiwge úyretiwi hám buni hár sabaqta balalardan Tálap etip bariwi zárúr.
Gúrrińlesiwge (monolog sózge) úyretiw. Balalardi mektepke tayarlawda monolog sózdi rawajlandiriw oǵada áhmiyetli. Monolog sóz baladan óziniń pikirin túsinikli jáne izbe-iz aytiwdi Tálap etedi, bunday sóz túrin bala 5-6 jasta iyeley baslaydi. Sebebi, bul jasta logikaliq oylaw rawajlana baslaydi, tildiń grammatikaliq qurilisin iyelep aladi. Sózdiń monolog túri balalarǵa kórgen nárseleri tuwrali hár tárepleme hám izbe-iz aytip beriwge, óziniń pikirlerin duris dúzilgen sózler arqali aytiwǵa imkan beredi.
Baylanisqan sóz (monolog sóz) balada basqalardiń gúrrińin tińlawǵa hám oni túsiniwge, qisqa, ózlerine tanis bolǵan waqiyani qaytadan gúrriń etip beriwge, ertekte qatnasiwshi qaharmanlardiń sózlerin túsinikli etip aytip bere aliw sheberliginiń qáliplesiwine járdem etedi. Mektepke shekemgi tárbiya jasindaǵi (úlken jastaǵi topar) balalar súwrette kórsetilgen zatlar, óziniń ómirine tiyisli waqiyalar tuwrali ápiwayi gúrrińler dóretiwine, kórgizbeli quralsiz, erkin túrde gúrriń dóretiwge úyretiledi. Balalardi gúrrińlesiwge úyretiw olardiń aqil jaǵinan rawajlaniwina járdem beredi, pikir júritiw kólemi keńeyedi, diqqatliliq, oylaw siyaqli psixologiyaliq protsessler rawajlanadi, sózi tásirli bolip baradi, balada ózin tutiw hám jámáát aldıńda sóyley aliw tájiriybesi payda boladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
