Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

1. Balalardı qorshaġan ortálıq penen tanıstırıw, sóylew tilin jetilistiriw, sózligin bayıtıw

Sózlik penen islesiw balalardı qorshaġan ortálıq penen tanıstırıw arqalı ámelge asırıladı. Balalardı qorshaġan ortálıqtaġı buyımlar (predmetler), hádiyseler, ósimlikler, haywanat dúńyası, úlkenlerdiń miyneti hám t.b. menen tanıstırıw barısında olardıń atamaların, belgilerin, ózgesheliklerin sózler menen aytamız.

Máselen, buyımlardıń atın bildiretuġın ayna, taraq, sabın, tis hám kiyim shyotkaları, palas, gilem, shkaf, krovat`, astaxta; palız eginleriniń atın bildiretuġın: geshir, kapusta, rediska, qıyar, baklajan; ósimlikler: terek, gúl, ot-shóp hám basqalar; miyweler: alma, almurt, alsha, shiye, qáreli hám basqalar; úy haywanları: qoraz, tawıq, at, sıyır, iyt, pıshıq, qoy, eshek; olardıń balalarınıń atın bildiriwshi: shóje, tayınshaq, buzaw, qozı, ılaq, gúrre; háreketlerin bildiriwshi: juwınıw, súrtiniw, pisiriw, tayarlaw, kir juwıw, utyug basıw, awqatlanıw hám basqalar; belgilerin bildiriwshi: úlken, kishi, sarı, qızıl, kók, kókshil, aq, qara, ıssı, suwıq, mazalı, ashshı hám basqa sózler balalardı átirapındaġılar menen tanıstırıwda balalardıń sózligine kirgiziledi, sonıń nátiyjesinde olardıń sózligi bayıtılıp, sóylewi rawajlanadı.

Balalar baqshasında sózlik penen islesiw baġdarlaması engizilgen bolıp, tárbiyashı balalarġa átirapındaġılar menen tez sóylesiw qatnasıġına kirisip ketiwine járdem beretuġın sózlerdi tańlap, arnawlı usıl hám metodika járdeminde olardı óz sózine kirgizip baradı. Balalardı sózlerdiń mánisin túsiniwge úyretip ġana qalmay, al bul sózlerdi sóylegen waqıtlarında belsene paydalanıwġa da baġdarlaydı. Sonday-aq, tárbiyashı bala sózliginiń qopal sózlerden jıraq bolıwına, dialektke tiyisli (jergilikli) sózlerdi ádebiy tildegi sózler menen almastırıwġa itibar beriwi kerek.

2. Sózdiń grammatikalıq tárepin qáliplestiriw. Sózlik tildiń qurılıs materialı bolıp esaplanadı. Grammatika bolsa gápte sózlerdiń ózgeriwi hám olardıń óz-ara baylanısıw usılların belgileydi. Bunnan tısqarı, grammatika tildiń qurılısı modelin (sóz jasawshı, sóz ózgertiwshi) belgileydi.

Bala átirapındaġılardan grammatikalıq jaqtan qáliplesken sózdi esitedi. Esitkenıńiń mánisine túsiniw menen birge, tildiń grammatikalıq tárepin iyeleydi, modelin bilip aladı. Bala ana tiliniń barlıq grammatikalıq túrlerin qanshelli erte ózlestirse, ol aqıl jaġınan sonshelli tez rawajlanadı. Egerde balalarda sózdiń grammatikalıq tárepi nadurıs qáliplesse, aqıl jaġınan rawajlanıwı keshigedi.

Sonıń ushın tárbiyashı grammatikanıń (morfologiya hám sintaksis) túrli formaların ózlestiriwge járdem beretuġın didaktikalıq oyın hám shınıġıwlardı shólkemlestiredi. Máselen, seplik qosımtasın ózlestiriw ushın «Bileseń be, men qay jerde boldım?» (úlken jastaġı toparda); ekinshi dárejeli gáp aġzaların ózlestiriw ushın «Men baslayman, sen juwmaqla!», atlıqtıń sepleniwin ózlestiriwde «Bileseń be, ne jetispeydi?», feyildiń máhállerin ózlestiriw ushın «Siz ne islewdi qáleysiz? hám t.b.

3. Sózdiń seslik mádeniyatın tárbiyalaw. Bala eń birinshi gezekte tildiń seslik tárepin iyelewi kerek yaġnıy seslerdi durıs ayta biliwi kerek. Sózdiń seslik tárepi menen islesiw ózbek, qaraqalpaq tiliniń fonetikası hám orfoepiyasına tiykarlanadı. Bala úlken jastaġılarġa eliklep, sózlerde pátti durıs qollanıwdı úyrenip aladı, ana tiliniń intonatsiyalıq tárepin ózlestiredi hám sózlerdi durıs aytıwġa ádetlenedi. Ásirese, bala átirapındaġılar menen sóyleskende álpayım túrde, dál hám anıq sóylewge úyretiledi. Hár bir balada sózdiń usınday táreplerin tárbiyalaw, keleshek ómirinde, yaġnıy mektepte, oqıw orınlarında bilim alıwında, erkin miynet etiwinde jámáát, jámiyet arasında óz pikirlerin tolıq hám túsinikli etip aytıwda úlken áhmiyetke iye.

Egerde tárbiyashı balanıń sózindegi, seslerdi aytıwındaġı kemshilikler, dawıs hám tempke, diksiyasına (anıq, dál sóylew), sóziniń mazmunlı jáne túsinikliligine itibar bermese, bunday kemshilikler menen mektepke barġan bala bilimdi ózlestire almaydı, keleshektegi jeke ómirinde de óz pikirin aytıwġa qıynaladı, uyaladı, nátiyjede sóylemewge háreket etip, úndemeytuġın, qızba bolıp qaladı. Bulardıń barlıġı onıń ruwxıy jaqtan rawajlanıwına da tásir etedi.

4. Sóylesiw tilin (dialogtı) qáliplestiriw. Balalarġa bilim hám tárbiya beriwde sóylesiw tilin (dialogtı) úyretiw úlken áhmiyetke iye. Mektepke shekemgi tárbiya jasındaġı balalar menen sóylesiw balalardıń kúndelikli háreketleri hám hár qıylı waqıya-hádiyselerdi baqlawı nátiyjesinde payda bolġan túsiniklerdi anıqlaw jáne onı bir sistemaġa salıwda eń zárúrli jumıs wazıypası bolıp esaplanadı. Balada sóylesiw tilin qáliplestiriw – bul basqalardıń sózin tıńlaw hám túsiniw, sóylesiwdi quwatlaw, sorawlarġa juwap beriw jáne soraw (sorawlar beriw) dan ibarat. Balanıń sóylewiniń rawajlanıw dárejesi onıń sózlik baylıġına, tildiń grammatikalıq tárepin iyelegenligine baylanıslı. Balanı sóylew tilinge úyretiw onıń sóylesiw mádeniyatın iyelew dárejesine de baylanıslı. Máselen, sáwbetlesi menen sóylesip atırġan waqıtta óziniń hám sáwbetlesiniń sózin hesh qashan bólmew, sorawlarġa qol kóterip ádeplilik penen, ruxsat berilgennen keyin juwap beriw, «awa» yamasa «joq» dep qısqa juwap bermey, asıqpay, oylap, soń tolıq, durıs juwap qaytarıwġa úyretiw kerek.

Sóyleskende ortasha dawısta, pikirdi túsinikli etip aytıw, sózdiń unamlı bolıwına itibar beriw, sonday-aq, sóylep atırġan waqıtta jerge, átirapqa qaramay, al doslarına qarap, eki qolın qapTálġa túsirip, erkin, ádepli sóylesiwge úyretiwi hám bunı hár sabaqta balalardan Tálap etip barıwı zárúr.

5. Gúrrińlesiwge (monolog sózge) úyretiw. Balalardı mektepke tayarlawda monolog sózdi rawajlandırıw oġada áhmiyetli. Monolog sóz baladan óziniń pikirin túsinikli jáne izbe-iz aytıwdı Tálap etedi, bunday sóz túrin bala 5-6 jasta iyeley baslaydı. Sebebi, bul jasta logikalıq oylaw rawajlana baslaydı, tildiń grammatikalıq qurılısın iyelep aladı. Sózdiń monolog túri balalarġa kórgen nárseleri tuwralı hár tárepleme hám izbe-iz aytıp beriwge, óziniń pikirlerin durıs dúzilgen sózler arqalı aytıwġa imkan beredi.

Baylanısqan sóz (monolog sóz) balada basqalardıń gúrrińin tıńlawġa hám onı túsiniwge, qısqa, ózlerine tanıs bolġan waqıyanı qaytadan gúrriń etip beriwge, ertekte qatnasıwshı qaharmanlardıń sózlerin túsinikli etip aytıp bere alıw sheberliginiń qáliplesiwine járdem etedi. Mektepke shekemgi tárbiya jasındaġı (úlken jastaġı topar) balalar súwrette kórsetilgen zatlar, óziniń ómirine tiyisli waqıyalar tuwralı ápiwayı gúrrińler dóretiwine, kórgizbeli quralsız, erkin túrde gúrriń dóretiwge úyretiledi. Balalardı gúrrińlesiwge úyretiw olardıń aqıl jaġınan rawajlanıwına járdem beredi, pikir júritiw kólemi keńeyedi, dıqqatlılıq, oylaw sıyaqlı psixologiyalıq protsessler rawajlanadı, sózi tásirli bolıp baradı, balada ózin tutıw hám jámáát aldında sóyley alıw tájiriybesi payda boladı.

6. Kórkem ádebiyat penen tanıstırıw. Balalar kórkem ádebiyatı keń tárbiyalıq wazıypalardı ámelge asırıwġa hám balanıń ózligin hár tárepleme jetilistiriwge járdem etedi. Ol balanın adamlar ómiri haqqındaġı bilimlerin keńeytedi, emotsional`lıq tásir alıwın bayıtadı. Tárbiyashı balalardı kórkem shıġarmalar menen tanıstırıwı arqalı, balalarda tómendegi tájiriybelerdi qáliplestiredi: 1. Kórkem shıġarmalardı tıńlaw hám túsiniw. 2. Shıġarma qaharmanlarınıń is-háreketlerin bahalaw. 3. Insanlardaġı ádep-ikramlılıq belgiler menen kemshiliklerdi táriyiplep beriw. 4. Ádebiy shıġarmanıń mazmunıńa baylanıslı sorawlarġa juwap qaytarıw, kishi kólemdegi qosıqlardı intonatsiyaġa ámel etip yadlap alıw hám tásirli etip aytıp beriw hám t.b.

Bala gúrriń, qosıq, ertek tıńlap atırġanda quwanadı, kewli toladı. Bunday emotsiyalı tásirleniw balada kórkem ádebiyattı estetikalıq túsiniw, yaġnıy onı kórkem óner dóretpesi retinde seziw qábiletiniń payda bolıwına, onda ádep-ikramlılık pazıyletlerdiń qáliplesiwine járdem beredi. Tárbiyashı balalardı kórkem shıġarma menen tanıstıra otırıp, hár bir balada kitapqa degen qızıġıwshılıq hám muhabbattı tárbiyalawı kerek.

7. Balalardı baslawısh bilimge tayarlaw. Balalar baqshasında balalardıń sóylewin rawajlandırıw boyınsha alıp barılatuġın barlıq pedagogikalıq jumıslar olardı mektepke tayarlawġa qaratılġan.

Mektepte durıs, awız eki sóz, basqalardı tıńlay biliw, olardıń sóziniń mazmunıń túsiniw, zárúr bolġanda dostınıń juwabın tolıqtırıw yamasa dúzetiwde áhmiyetli dereklerden biri bolıp esaplanadı. Sóz balalar ushın Tálqılaw predmeti bolıp qaladı, bul bolsa balalardan úlken aqıl kúshin Tálap etedi.

Solay etip, balalardıń sóylew tilinıń rawajlandırıw boyınsha hár bir jumıs protsesi balalardıń jası yamasa jeke (individual) ózgesheliklerin esapqa alġan halda ámelge asırıladı. Bul baġdarda joqarıda aytılġan wazıypalardıń hár biri óziniń bilim beriw hám tárbiyalıq qásiyetine iye. Sózdi rawajlandırıw barısında shaxstıń ádep-ikramlılıq sıpatları qáliplestiriledi, aqıl-parasatlılıq penen estetikalıq tárbiyanıń áhmiyetli wazıypaları sheshiledi.