Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministirligi berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti

Juwmaqlaw 
Izotoplıq invariantlıq - kúshli óz-ara tásirler simmetriyasınıń ózgesheligi, 
adronlarnıń arnawlı semeystvosı bar ekenligin anıqlaydı. Yaǵnıy, kvant sanları 
birdey (barion sanı, spin, ishki paritet, hám basqalar ), massaları uqsas, bıraq 
elektr quwwatı hár túrli bolǵan bóleklerden shólkemlesken izotoplıq multipletler. 
Izotoplı invariantlıq óz ańlatpasın kúshli óz-ara tásirlerdiń ózgermeytuǵınlıǵında, 
processde qatnasıwshı adronlardı birdey izotopqa tiyisli basqalar menen 
almastırılǵanda tabadı. 
Matematikalıq kóz qarasqa sáykes keletuǵın maydanlar tárepinen islengen 
vektor keńisliklerde ámelge asırılǵan, olarǵa kiritilgen adron maydanlarınıń sızıqlı 
ózgerislerine salıstırǵanda kúshli óz-ara tásirlerdiń nátiyjeli invariantlıǵınıń 
kórinisi bolıp tabıladı. Izotoplıq komponentler multiplikatorlar- bul sızıqlı 
ózgerisler úsh ólshewli keńisliktiń aylanıw toparına (ádette izotoplıq boslıq dep 
ataladı ) izomorf gruppasın quraydı. Izotoplıq multipletler - belgilengen gruppanıń 
ótkizgish bolmaǵan kórinisleri. (Sol sebepli ápiwayı spinga uqsas " izotoplıq spin" 
termini payda boldı). Gruppa transformaciyasında komponentler izotoplıq bolıp 
tabıladı. Multiplet birdey multilet komponentleriniń sızıqlı birikpelerine aylanadı. 
haqqındaǵı ideyalar sheńberinde, dinamika bar ekenligine sebep bolǵan sebep 
adronlarnıń kúshli óz-ara tásirde hám kvarklar massalarınıń jaqınlıǵı hám olardıń 
kúshli óz-ara tásiriń birdeyligi bolıp tabıladı. Uyqas keliwshi adronlardagi 
kvarklardıń birdey jaǵdaydaǵı d-kvarklarga almastırılıwı barlıq izotoplıq 
komponentlerdi alıw imkaniyatın beredi. 
Tariyxqa názer salatuǵın bolsaq, bul koncepciyaǵa tiykar salǵan birinshi oy-
pikirler 1932-jılda proton menen birge ózgeshelikleri boyınsha uqsas eki 
bólekshelerdiń birinshi jańalıq ashılǵan semeystvosın shólkemlesken neytron 
jańalıq ashılǵannan keyin tezlik penen qáliplestirilgen. 
Yadrolıq fizikanıń rawajlanıwınıń jańa basqıshı kvarklarnıń ashılıwı menen 
baylanıslı. Yadro óz-ara tásirde qatnasıw etiwshi nuklonlar hám kriteryalar 
kvarklardan ibarat bolǵanlıǵı sebepli, yadro kúshleriniń tereńrek teoriyasın jaratıw 

---

25 
múmkin boldı, ol jaǵdayda bul kúshler kóbirek fundamental interkvark kúshleri 
nátiyjesinde payda boladı. 
Yadrolıq fizikanıń mudami rawajlanıp baratırǵan pán bolıp, jaqtı tabıslar menen 
ajralıp turadı hám tamamlaniwınan jıraq. Bul zamanagóy fizikanıń eń zárúrli 
bólimlerinen biri bolıp, onıń basqa tarawları menen bekkem baylanıslı. Yadrolıq 
fizikasız álemde júz bolıp atırǵan processlerdi túsiniw múmkin emes. Yadro 
fizikasız tolıq texnikalıq rawajlanıw da múmkin emes.