Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

2.  Qaraqalpaq  tiliniń  dialektologiyalıq  atlası. 
Tilimizdegi 
dialektler  menen  sóylesimlerdiń  óz-ara  qarım-qatnasın,  aymaǵın 
anıqlap,  olardı  klassifikaciyalaw  tuwralı  tiykarǵı  wazıypalardıń  biri 
lingvistikalıq 
geografiya 
menen 
baylanıslı. 
Lingvistikalıq 
geografiyada  jeke-jeke  tillik  faktler  alınıp,  olardıń  hár  qaysısı 
kartaǵa  túsiriw  usılı  menen  izertlenedi.  Sonıń  nátiyjesinde 
dialektologiyalıq  kartalar  jasaladı.  Hár  bir  til  ózgesheligi 
(fonetikalıq,  leksika-semantikalıq,  morfologiyalıq,  sintaksislik) 
taralǵan  jerdi,  punktlerdiń  arasın  qosıp,  geografiyalıq  kartada 
belgilep kórsetetuǵın sızıqtı izoglossa (grekshe isos – birdey glossa – 
til, sóylesim, sóylew) dep ataydı.  
Tilimizdegi  dialektler  menen  sóylesimlerdiń  qaysı  biri  bolsın 
usınday kóp túrli izoglostan turadı. Biraq, belgili aymaqtaǵı hár túrli 
til  ózgesheliginiń  taraǵan  jerleri,  shegarası  bir-biri  menen  sáykes 
kele  bermeydi.  Máselen,  sózdiń  ortasında  hám  aqırında  saqlanıp 
qalǵan ǵ, q sesleriniń izoglosı (qumǵan) ushırassa, al «j» ornına «y» 
(so  yaq,  bu  yaq)  sesiniñ  aytılıw  izoglosı  qaraqalpaq  tiliniń  arqa 
dialektinde ushırasadı. Usıǵan tiykarlanıp, hár bir ózgeshelikke jeke-
jeke  karta  islew  zárúrligi  kelip  shıǵadı.  Belgili  aymaqtaǵı  dialekt 
yaki sóylesimniń barlıq ózgeshelikleri túsirilgen bunday kartalardan 
dialektologiyalıq  atlas  jasaladı.  Tildegi  jeke  qubılıslardıń  taraǵan 
shegarası  bir-biri  menen  sáykes  kelmeytuǵınına  qarap,  geypara 
ilimpazlar  tilde  birgelkili  ózinshelik  belgileri  bar  dialekt,  sóylesim 
joq,  tek  jekelengen  ózgeshelikler  ǵana  bar  dep  esaplaǵan. 
Lingvistikalıq  geografiya  usılı  menen  júrgizilgen  izertlewler  bul 
pikirdiń  tiykarınan,  qáte  ekenliin  kórsetedi.  Haqıyqatında  da,  hár 
túrli  til  ózgesheliginiń  izoglosları  bir-birine  dál,  sáykes  kelmegeni 
menen  geografiyalıq  jaǵınan  alǵanda  bir-birinen  onsha  alıslap  ta 
ketpeydi, birese jaqınlap, birese birin-biri kesip ótip izogloslar óz-ara 
toplanıp  otıradı.  Izogloslardıń  usılayınsha  óz-ara  toplanıwı 
tilimizdegi  dialekt  yaki  sóylesimlerdiń  dál  sıpatın  kórsetiw  menen 
birge,  olardıń  tariyxıy  jaqtan  qáliplesken  belgili  kólemi  bar  ekenin 
ayqın kórsetedi. 
Ulıwma  dialektologiyalıq  atlas  dúziw  –  júdá  quramalı  qıyın 
jumıs.  Oǵan  úlken  tayarlıq  kerek,  sebebi  dialektologiyalıq  atlas 
52

---

qaraqalpaq  til  biliminiń  dialektologiyasında  bir  neshe  jıllar 
dawamında  júrgizilgen  barlıq  jumıstıń  nátiyjesi  boladı.  Onda 
qaraqalpaq  tilindegi  jergilikli  sóylesimler  menen  dialektlerdiń 
tiykarǵı tillik sıpatı, taralǵan shegarası, bir-biri menen qarım-qatnası 
hám qaraqalpaq tiliniń pútkil dialektlik júyesi kóriniwi tiyis.