Ózbekstan respublikasí informaciyalíq texnologiyalarí HÁm kommunikaciyalarín rawajlandíRÍw ministrligi muhammed al-xorezmiy atíndaǵÍ TASHKENT informaciyalíq texnologiyalarí universiteti nókis filialí Kompyuter injiniringi fakulteti

2.Korrupciyaǵa qarsı gúres boyınsha xalıqaralıq

huquqiy hújjetler.
Korrupciya XVIII ásirdiń ekinshi yarımına kelip jámiyet, mámleket basqarıw apparatınıń júmıs sıpatına kóbrek tásir kórsete basladı. Bul sol dáwirlerde qabıl qılınǵan bir qatar nızam hújjetlerinde óz kórinisin taba basladı. 1787-jilda qabıl qilinǵan AQSH Konstitutsiyasinda para aliw AQSHtıń Birinshi Prezidentin impechmentke tartıw múmkin bolǵan eki jinayattıń biri sıpatında kórsetip ótilgen. Siyasiy partiyalardıń dúziliwi hám olardıń mámleket ómirindegi ornınıń ósip barıwı XIX-XX ásirlerde rawajlanǵan mámleketlerde korrupciyanıń dunyanıń basqa mámleketleine salıstırǵanda bir qansha kemeyiwine alıp keldi. Bul illetti izertlegen bir qatar qániygeler tómendegi faktorlardı korrupsiyani júzege keltiriwshi faktorlar sıpatında kórsetedi.

Eki túrli mánisti ańlatıwshı nızamlar — bul jaǵday huquqtı qollawshı lawazımlı shaxs tárepinen nızamlardı túrli formada qollaw imkanın jaratadı. Sondayaq, ayırım qániygeler jınayat, hákimshilik nızamshılıqtaǵı ― sanksiyalardı hám korrupsiyaǵa qolay sharayat jaratıw múmkinshiligi haqqında pikir bildirgen.Yaǵnıy, sanksiyaniń aniq muǵdarı joqlıǵı sudyada onı óz qálewine qarab qollanıwına sharayat jaratip beredi.

Xalıqtıń huquqiy sawatxanlıģınıń pásligi — xalıq tárepinen nızamlardı bilmeslik yaki túsinbeslik lawazımlı shaxsqa óziniń jeke mápi jolında nızamlardan paydalanıwģa qolay shárayat jaratıp beredi.

Mámlekettegi siyasiy jaģdaydıń tınish emesligi — mámleketdegi tınıshsızlıq birinshi náwbette xalıqtıń sanasında ómirde joqarı turmıs dárejesine erisiwdıń tiykarǵı usılı nızamǵa qılap xızmet penen baylanıslı, degen ádeplilikke qarsı bolǵan kóz qarastıń qáliplesiwine alip keledi. Bul bolsa óz náwbetinde korrupsiyaǵa qolay sharayat jaratadı.

Atqarıwshı hákimiyattıń birligi prinsipiniń búzılıwı — bir xızmettıń túrli instansiyalar tárepinen tártibke salınıwı:

Xalıqtıń mámleketti qadaǵalawdaǵı pás qatnasıwı;

Mámleket sektorındaǵı xızmet qılıp atırǵan xızmetkerler dáramadınıń jeke sektorda tabıw múmkin bolǵan daramadlardan kemligi;

Ekonomikanıń mámleket tárepinen tártipke salınıwı; inflyasiyanıń joqarı dárejesi;

mámleket joqarı basqarıw organlarınıń xalıqtan úzilip qalģanlıģı; mámleketdegi diniy hám ádeplilik qaǵıydaları.

Jáhán mámleketlerinde korrupciyaǵa qarsı gúrestiń tómendegi usılları bar.

Ishki qadaǵalaw —bul usıl basqarıw apparatınıń ózinde qadaǵalawdı kúsheytiwshi dúzilmeler (hár qiylı ishki inspeksiyalar hám bashqa qadaǵalaw organları dúziw arqalı) jaratıwtı talap etedi. Bul dúzilmeniń tiykarǵı wazıypası xızmetkerlerdiń ishki etiket qaǵıydalarına ámel qılıwdı qadaǵalaw esaplanadı. Házirgi kúnde biziń elimizde de bir qatar huquqtı qorǵaw organlarinda áne usı wazıypanı orınlawshı ishki dúzilmeler jaratilǵan.Bul boyinsha 2019−2020 -jıllarda korrupciyaǵa qarsı gúresiw mámleket programması qabıllandı.

Ózbekstanda mámleket xizmetkerleri dáramatların deklaratsiya etiwge kiriwiladi. kapital qurılıs hám joqarı bilimlendiriw tarawlarında “Korrupciyasız taraw” joybarı ámelge asıriladı. Prezident korrupciyaǵa qarsı gúres programmasın tastıyıqladi.

Prezident Shavkat Mirziyoyev 27-may kúni Ózbekstanda korrupciyaǵa qarsı gúresiw sistemasın jáne de jetilistiriw tuwrısındaǵı pármanǵa qol qoydı. Hújjet korrupciyaǵa qarsı gúresiw sisteması natiyjeliligin asırıw, eń joqarı dárejedegi qolay isbilermenlik ortalıǵın jaratıw, mámlekettiń xalıq aralıq maydandaǵı unamlı abıray -itibarın asırıwǵa qaratılǵan.

Párman menen 2019−2020 -jıllarda korrupciyaǵa qarsı gúresiw mámleket programması qabıllandı hám Senat baslıǵı Niǵmatulla Joldasev basshılıǵındaǵı Korrupciyaǵa qarsı gúresiw boyınsha respublika keńseleraro komissiyasınıń jańalanǵan quramı tastıyıqlandi.

Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵi Kengesi, wálayatlar hám Tashkent qala xalıq deputatları Keńesleri, rayon hám qala xalıq deputatları Keńesleriniń quramında korrupciyaǵa qarsı gúresiw komissiyaları shólkemlestiriledi. Olar orınlarda korrupciyaǵa qarsı gúresiw salasındagiishlarning jaǵdayın kompleks úyreniw, orınlarda korrupciya kórinisleri kórinetuǵın bolıwına alıp keletuǵın sistemalı máseleler hám korrupciyanıń jaǵdayı tuwrısında Ózbekstan Joqarı Jıynalısı palatalarınıń korrupciyaǵa qarsı gúresiw hám sud-huqıq máseleleri boyınsha komitetlerine bul tarawdaǵı iskerlikti jetilistiriw maydanınan usınıslar kirgizgen halda úzliksiz túrde informaciya berip baradı.

Pármanda korrupciyaǵa qarsı gúresiw salasında mámleket siyasatınıń ústin turatuǵın baǵdarları orta múddetli keleshekte tómendegilerden ibarat ekeni belgilendi:

sud hákimiyattiń ǵárezsizligin jáne de bekkemlew, sudyalarǵa hár qanday tárzde nızamǵa qılap túrde tásir ótkeriw shárt-shárayatların istisno etiw;

mámleket xizmetkerlerin tańlaw tiykarında saralap alıw, lawazımǵa belgilew hám joqarı lawazımlarǵa kóteriwdiń ashıq rejimine tiykarlanǵan mámleket xızmeti sistemasın qáliplestiriw, olar ushın sheklewler, qadaǵan etisler, xoshametlew ilajları hám de korrupciyanıń aldın alıw basqa mexanizmleriniń anıq dizimin belgilew;

mámleket xizmetkerleri dáramatların deklaratsiya qılıw sistemasın basqıshpa-basqısh engiziw hám olardıń mıynet haqı jetkilikli dárejede bolıwın támiyinlew, sonıń menen birge, mámleket xızmetin otawda mápler dúgilisiwin sheshiwdiń shólkemlestirilgen-huqıqıy tiykarların jetilistiriw;

korrupciya menen baylanıslı huqıqbuzarliklar tuwrısında xabar bergen shaxslardı qorǵawdıń nátiyjeli shólkemlestirilgen-huqıqıy mexanizmlerin engiziw;

xalıqtıń huqıqıy sana-sezimine jáne huqıqıy mádeniyatın jáne de asırıw, jámiyette korrupciyaǵa salıstırǵanda mawasasız munasábetti kúsheytiw;

mámleket shólkemleri hám shólkemleriniń esapdorligi hám iskerliginiń ashıqlıǵın asırıw ;

puqaralıq jámiyeti institutları, ǵalaba xabar quralları iskerliginiń anıq erkinligin támiyinlew hám olardı korrupciyaǵa qarsı sharalardı tayarlaw, ótkeriwde hám atqarılıwın monıtorıń qılıwda qatnasıwǵa tartıw.

Mekemelik korrupciyaǵa qarsı gúresishning nátiyjeli programmaların ámelge asırıw, olardıń esapdorligi hám iskerliginiń ashıqlıǵı mexanizmlerin engiziw, ádep-etika qaǵıydalarına ámel etiliwi hám mápler dúgilisiwiniń aldı alınıwın támiyinlew boyınsha ámeliy ilajlardı orınlaw arqalı tiyisli tarawda korrupciyaǵa tiyisli huqıqbuzarliklarga múmkinshilik jaratıp atırǵan sebepler hám shárt-shárayatlardı tag-tamırı menen joytıw mámleket shólkemleri hám shólkemleri basshılarınıń birinshi dárejedegi zárúrli wazıypası esaplanadı.

1-iyuldan baslap mámleket shólkemleri zimmaga júklengen wazıypa hám funksiyalardı ámelge asırıwda júzege keletuǵın korrupciya qawip-xaterlerin waqıtı -waqıtı menen májburiy bahalab baradı, onıń juwmaqları boyınsha :

korrupciya qawip-xaterine eń kóp dus keletuǵın mámleket xizmetkerleriniń iskerlik tarawları hám lawazımları, sonıń menen birge, olardıń funksiyaları (kepillikleri) dıń dizimin qáliplestiredi;

mekemelik korrupciyaǵa qarsı gúresiw programmaları atqarılıwınıń hár shereklik monıtoringini ámelge asıradı hám korrupciyalıq qawip-xaterlerdi minimum dárejege túsiriw ilajların kóredi;

Keńseleraro komissiya menen kelgenler halda hár yilgi mekemelik korrupciyaǵa qarsı gúresiw programmaların tastıyıqlaydı ;

hár jılı Keńseleraro komissiyaǵa tiyisli organlar hám shólkemler iskerliginde, sonday-aq, nızamshılıqtı hám huqıqtı qóllaw ámeliyatın jetilistiriw arqalı korrupciya qawip-xaterlerine toqtatıw beriw boyınsha usınıslardı kiritedi.

Mámleket basqarıwı shólkemleri, jergilikli atqarıw etiwshi húkimet shólkemleri basshıları korrupciya qawip-xaterlerin waqıtında anıqlamaganliklari hám tiyisli baha bermegenlikleri, sonıń menen birge, korrupciyaǵa tiyisli huqıqbuzarliklarni tákiraran júz etiw jaǵdaylarına jol qoyǵanlıqları maydanınan shaxsan juwapker boladı.

1-sentyabrden baslap tálim mákemelerinde jaslarǵa korrupciyaǵa qarsı gúresiw salasında huqıqıy tálim beriw boyınsha kompleks ilajlar qollanıw etiliwi kerek. Bunnan tısqarı, ulıwma orta, orta arnawlı, kásip-óner tálimi hám joqarı tálim mákemeleriniń oqıw programmalarında korrupciyaǵa qarsı temalar jáne de kúshaytırıladı.

Uuch ay múddette, sonday-aq, texnikalıq infratuzilmani hám zárúr programmalıq támiynattı jaratılıwma tiyisli zárúrli ilajlardı ámelge asırıwdı názerde tutqan halda arnawlı bir taypa daǵı mámleket xizmetkerleriniń múlki hám dáramatların deklaratsiya qılıw sistemasın basqıshpa-basqısh engiziw boyınsha usınıslar islep shıǵilıwı kerek.

1-avgusttan baslap eksperiment jol menende, jámiyetshilik hám jetekshi ekspertlerdi, sonday-aq, shet el ekspertlerdi qosqan halda dáslepki basqıshda kapital qurılıs hám joqarı bilimlendiriw tarawlarında “Korrupciyasız soha” joybarı ámelge asıriladı. 2020 -jıl 1-aprelden baslap joybar basqa tarawlarǵa da basqıshpa-basqısh engiziledi.

Qosımsha túrde korrupciyaǵa qarsı gúresiw salasında jámiyetshilik qadaǵalawı mexanizmlerin nátiyjeli qóllawǵa jóneltirilgen “Jol kartası” joybarı islep shıǵıladı. Ol jaǵdayda Joqarı Jıynalıs palatalari hám siyasiy partiyalardıń rolin jáne de kúsheytiw, huqıqtı qáwipsizlik etiwshi organlardıń Joqarı Jıynalıs palatalari aldındaǵı esapdorligi rejimin jetilistiriw, qararlar qabıllaw processinde puqaralar qatnasıwınıń ashıq hám nátiyjeli usılların engiziw názerde tutılǵan.

Sırtqı qadaǵalaw — bul usılda atqarıwshı apparatinan ǵárezsiz dúzilmelerdiń ģárezsizligin asırıw názerde tutılıp, áne usı dúzilmeler arqalı korrupsiyaģa qarsi nátiyjeli gúres alip barıladı. Yaģnıy, sud hakimiyatinıń maksimal dárejede ģárezsizligine erisiw ģalaba xabar qurallarına kóbrek erkinlik beriw hám basqalar.

Saylaw sisteması arqalı gúresiw —demokratiyalıq mámleketlerde saylanģan wákillerdi korrupsiya ushın jazalawdıń tiykarģı usıllardıń biri keyińi saylawlarda oģan dawıs bermew esaplanadı. Korrupsiyaģa saylawlar arqalı tásir ótkeriw eń nátiyjeli usıl esaplanadı. Korrupsiyaģa qarsi gúreste joqarı nátiyjelerge erisken SHvetsiya, Singapur, Gonkoń, Portugaliya sıyaqlı mámleketlerdiń tájribesin úyreniw sonı kórsetedi, korrupsiyani keltirip shıģarıwshı faktorlardı joq qılıw korrupsiyaģa qarsı gúreste áhmiyetli orın iyeleydi. Bunda Konstitutsiyalıq qadaģalaw organları, huqıq-tartibot organlariniń áhimiyeti artadı. Yaǵnıy, korrupsiyaģa alıp keliwi múmkin bolģan normalardi konstitutsiyalıq qadaģalaw organi tárepinen konstitutsiyaģa qayshı dep tabıw, xalıqtıń huqıqıy sawatxanliģin ósırıw sıyaqlı metodlardan ónimli paydalanıw usı mámleketlerdi korrupsiya dárejesi júda pás bolģan mámleketler qatarina alip shıqqan. Biz Singapur mámleketinde korrupsiyaģa qarsı gúresde qollanılģan usıllar haqqinda toqtalip ótemiz. Singapur mámleketi 1965-jıl ģárezsizlikke erisken soń korrupsiya dárejesi eń joqarı bolģan mámleketler qatarında turar edi. Biraq bul illetke qarsı ótkerilgen bir qatar ilajlar bul mámlekette korrupsiyaniń minimal dárejege túsiwine alip keldi. Birinshi náwbette bul jerde byurokratik processler jeńillestirilip sud sistemasınıń ģárezsizligi asırildı (sudyalardıń dárámadları hám imtiyazlardı asırıw esesine). Sonıń menen birge korrupsiya jınayatları ushın sanksiyalar awırlastırılıp, puqaralarģa korrupsiyaģa qarsı jinayatlardı tergew qiliwda birge islesiwden bas tartqanliģı ushın júda úlken finans sanksiyalar belgilendi. Bir qatar mámleketlik mekemelerde ģalabalıq―tazalawlar ótkerilip bul processler telekanallar arqalı pútkil mámleketke kórsetildi. Joqarıda sanap ótkerilgen faktorlardıń hámmesi Singapurdı qisqa múddetlerde korrupsiya dárajesi eń pás mámleketler diziminde aldıńģı mámleketler qatarına alıp shıqtı. Sondayaq, mámleket xızmetkeriniń ádeplilik standartlarina ámel etiwin qattı qadaģalaw astına alıw hám Singapur mámleketinde korrupsiyaģa qarsi ģúresde áhmiyetli usıllardan biri bolıp xızmet qıladı.