Ўзбекистонда яқин йиллар ичида чўлланиш жадаллашган

Ҳар сонияда дунё бўйлаб 23 гектар чўлланиб боряпти. Бу ҳолат давом этаверса, 2050 йилга бориб, Ер юзининг 95 фоизи чўлланиши ва бу 3 миллиарддан зиёд одамни озиқ-овқат танқислигида қолдириши мумкин.
Ўтган асрдан бери геоэкологик муаммолар қаторига чўлланиш ҳам қўшилди. Хўш, чўлланиш нима ва бу жараён ортида инсониятни нима кутяпти? Чўлланишга қарши курашиш натижа берадими?
Чўлланиш – ернинг экин экилмайдиган яроқсиз ҳолга келиш жараёнидир. Бунда қурғоқчил иқлимли ўлкаларда экологик тизимлар бузилади, улардаги органик ҳаётнинг барча шакллари ёмонлашади. Бу – дунёни табиий иқтисодий инқирозга олиб келади.
Чўлланиш қашшоқликни келтириб чиқаради. Ва ҳозир яхши яшаётган 3,2 миллиард одам яқин келажакда озиқ-овқат танқислигидан азият чекишига сабаб бўлиши мумкин.
Ҳар йили дунё бўйлаб 12 миллион гектар, 1 дақиқада эса 23 гектар ер чўлланади. Ҳозир Ер юзининг 75 фоизи чўлланган. Aгар бу таҳдид давом этаверса, 2050 йилга бориб Ер юзининг 95 фоизи яроқсиз ҳолга келади.
Чўлланган сувли ҳудудларнинг 87 фоизи охирги 300 йил ичида шундай ҳолга келган. Яна ҳам яқин тарихга қарайдиган бўлсак, чўлланишнинг 54 фоизи охирги 100 йилга тўғри келган. Жанубий-Шарқий Осиё ва Aфрикада бу жараён ҳамон давом этмоқда. Ўзбекистонда эса ҳар дақиқада 9 квадрат метр ҳудуд чўлланиб боряпти.
Чўлланишга нима сабаб бўлади?
Чўлланишга табиий ва антропоген омиллар таъсир кўрсатади. Aнртопоген, яъни инсон сабаб бўладиган омилларга ерларни нотўғри суғориш, ерларнинг ифлосланиши, саноат чиқиндилари, тош, қум ва минералларни қазиб олиш киради.
Шунингдек, дунё аҳолисининг ўсиб бориши – чўлланишнинг асосий сабабларидан бири. Чунки одамлар кўпайгани озиқ-овқат ва моддий бойликларга талабни ҳам оширади. Бу эса ердан кўпроқ ҳосил олиш кераклигини англатади. Натижада деҳқончилик майдонлари аёвсиз ишлатилади ва яроқсиз ҳолга келади.
Ўзбекистонда яқин йиллар ичида чўлланиш жадаллашган
Фанлар академияси қошидаги Сейсмология институти директори, география фанлари доктори Ваҳоб Рафиқовнинг сўзларига кўра, Ўзбекистонда чўлланиш жараёнини ўрганиш ва харитага солиш ўтган асрнинг 60-йилларидан бошланган. Ҳозирга келиб чўлланиш жадаллашмоқда.
Қарначўл, Мирзачўл, Шеробод, Далварзин, Қорақалпоқ чўллари чегаралари кенгайишда давом этяпти. Улар қаторига ўтган йиллар ичида энг ёш бўлган чўл – Оролқум ҳам қўшилди. Оролқум ҳозир 60 ёшга тўлди ва уни дунёдаги энг ёш чўл десак, муболаға бўлмайди.
Оролқум чўли Туркманистондаги Қорақум чўли билан Ўзбекистондаги Қизилқумни бирлаштириб юборди. Aввал буларнинг ўртасидан Aмударё оқиб ўтарди”, – дейди Ваҳоб Рафиқов.
Қарначўл, Мирзачўл, Шеробод, Далварзин, Қорақалпоқ чўллари чегаралари кенгайишда давом этяпти. Улар қаторига ўтган йиллар ичида энг ёш бўлган чўл – Оролқум ҳам қўшилди. Оролқум ҳозир 60 ёшга тўлди ва уни дунёдаги энг ёш чўл десак, муболаға бўлмайди.
Оролқум чўли Туркманистондаги Қорақум чўли билан Ўзбекистондаги Қизилқумни бирлаштириб юборди. Aввал буларнинг ўртасидан Aмударё оқиб ўтарди”, – дейди Ваҳоб Рафиқов.

“Шўрланиш ёки қурғоқчилик муаммоларини нисбатан тезроқ бартараф этса бўлади. Чўлланиш эса бирмунча қийин, чунки шўрланиш ёки бошқа экологик муаммоларнинг энг охирги натижаси чўлланиш ҳисобланади. Чўлланган ҳудудда ер унумдорлигини йўқотади. У ердан ҳеч қандай мақсадда фойдаланиб бўлмайди, яъни қишлоқ хўжалиги, чорвачилик мақсадида фойдаланиш учун яроқсиз бўлади. Бундай ҳудудларда янтоқ, саксовулга ўхшаган ўсимликлар ўсади, лекин истеъмолга яроқли маҳсулот олиб бўлмайди.

Ҳозирги тенденция кузатиладиган бўлса, бевосита Оролнинг қуриган қисми, Қорақалпоғистон, Навоий каби ҳудудларда чўлланиш жадаллашади. Фақатгина Тошкент ва водий қисмларида бу жараён нисбатан секин кечади. Чунки бу ерлар сув ресурсларига бойроқ. Шунинг учун чўлланишга қарши курашда хариталар аҳамияти катта. Чунки улар орқали қайси ҳудудда кучли ёки кучсиз чўлланиш бўлаётганини билиш мумкин. Ва шунга қараб амалий дастурларни ишлаб чиқса бўлади”, – дейди тадқиқотчи.
“Охирги ҳисоботларга кўра, Ўзбекистон ҳудудининг 70 фоизи чўлланган. Чунки бу ҳудуд жуда қуруқ ва унда сув ресурслари етарли эмас. Чўлланишга олиб келадиган омиллардан бири – қишлоқ хўжалигининг оқилона ташкил қилинмагани. Иккинчидан, қишлоқ хўжалиги чорва молларининг нотўғри ўтлатилиши ҳам бунга сабаб бўлади. Чорва моллари ўтлатишга юборилганда, улар ўсимликларни илдизи билан еб юборади. Бу эса деградация жараёнини тезлаштиради.
Чўлланиш жараёнининг бориши ва сабабларини комплекс назорат қилиш керак. Қачон, қаерда чорвани ўтлатиш, қаерда қишлоқ хўжалигини ташкил қилиш мумкинлигини белгилаб бериш керак. Чўлланишга қарши курашиш бўйича бутун дунёда технология бор. Ўзбекистонда ҳам экинларни томчилаб суғориш технологияси бошланган, лекин кенг миқёсда эмас”, – дейди Суна Парк.
«Хитойнинг Буюк яшил девори» лойиҳаси Гоби саҳроси ҳудудига дарахт ўтказиб, у ерни 2050 йилгача тўлиқ ўрмонга айлантиришдан иборат.
Хитой бу лойиҳани 1978 йилда бошлаган ва унга 9,9 миллиард доллар пул ажратган.
Лойиҳа 1978-2000, 2001-2020 ва 2021-2050 йилларга мўлжалланган 3 босқичда давом этади. 2021 йил охиригача Гоби саҳросининг қарийб 60 фоизини ўрмонлаштириш режа қилинган.
Маълумотларга кўра, Хитойнинг сунъий ўрмони 2009 йил ҳолатига кўра, 12 фоиздан 18 фоизга ўсган. Бу – Ер юзидаги инсон таъсирида яратилган энг катта ўрмон ҳисобланади.
Чўлга қарши кураш ва кўпроқ дарахтларни кўпайтириш мақсадида Хитой тупроқ кам ҳудудларга тепадан уруғ экиш ва кўпроқ қурғоқчил бўлган ҳудудларга дарахт ва буталар экиш учун фермерларга маблағ ажратяпти. Бироқ бу Хитойда яна бир муаммони келтириб чиқараётгани айтиляпти. Aгар саҳрога экилган дарахтлар илдиз отиб, ҳудудга мослашадиган бўлса, бу тупроқ таркибидаги намлик камайишига олиб келади. Чунки ўрмондаги сув ернинг бошқа ҳудудларига қараганда кўпроқ буғланади.