ommaviy bo’lib, kichik va o’rta oraliqlarni qoplash uchun qo’llaniladi. Ularda
oldindan berilgan oraliqlar va yuklar uchun oraliq qurilmaning kuchlanganlik
holati asosan ko’ndalang kesimning shakli va o’lchamlariga bog’liqdir (1.1-
4
rasm).
Тo’sinli konstruksiyalar bilan katta oraliqlarni qoplash uchun, ham yig’ma,
ham quyma temirbetonli tutash yoki konsol tizimlardan foydalaniladi. Тutash
tizimlarning afzalliklariga salqilik chizig’ining ravonligi, oraliq qurilmalar va
tayanchlardagi materiallar sarfining kamroqligi, oraliq qurilmalarni turli
uslublar (bo’ylama surib-o’rnatish, osma betonlash, osma montaj va hokazo)
bilan bunyod qilish imkoniyati, kamchiliklariga esa – tayanchlarning notekis
cho’kishiga, betonning o’ta salqiligiga, haroratdagi o’zgarishlarga sezgirligi
kiradi.
1.1-rasm.
Тemirbeton ko’priklarning
asosiy tizimlari: a – to’sinli uzlu0k0li;
b – to’sinli uzluksiz (tutash);
v – konsol;
g – romli;
d – arkli;
ye – qurama
(kombinatsiyalangan); j – vantli
Bu yerda va bundan buyon haroratdagi o’zgarishlar deyilganida, oraliq
qurilmaning turli zonalaridagi (plita, qovurg’alar, pastki belbog’laridagi)
haroratning bir xil bo’lmagan yurishi tavsiflanadi
. Тutash ko’priklar oraliq
qurilmalarida materiallarning tejalishiga oraliqdagi eguvchi momentlarning
kamayishi
evaziga
erishiladi.
Oddiy
(uzlukli)
to’sinlarga
nisbatan
momentlarning kamayishi tayanch momentlarning yengillashtiruvchi ta’siri
(ta’miri) oqibatida ro’y beradi.
Тutash tizimni qo’llab, odatda, har bir tayanchda oddiy to’sinlardagi ikkita
tayanch qismdan farqli o’laroq bitta tayanch qism (ko’prik fasadi bo’yicha)
joylashtirish evaziga tayanchdagi termada qo’shimcha iqtisodga erishiladi (1.2-
rasm).
Konsol tizimlarni afzalligi – ularning tayanchlarni notekis cho’kishiga va
harorat o’zgarishlariga nosezgirligidadir. Salqiliklar chizig’ining sinishiga va
buning oqibatida xarakatlanuvchi sostavning oraliq qurilma bilan o’zaro
hamta’sirda bo’lishini yomonlashtiradigan betonning salqilik (tob tashlash –
polzuchest) deformatsiyalarining sezilarli darajada namoyon bo’lishi bunday
tizimlarning jiddiy kamchiligidir. Oraliq qurilma bikrligini kamaytiradigan,
5
to’sinlarni tutashish joylarida qo’shimcha tarzda armaturalashni, hamda tayanch
qismlarga qo’shimcha sarfni talab qiladigan ikkita qo’shimcha sharnirli
birikmalarning mavjudligi ham kamchiliklar qatoriga kiradi. Shuningdek konsol
oraliq qurilmani bunyod qilish usullarining cheklanganligi ham kamchiliklarga
kiradi.
1.2-rasm. oraliq qurilmalarning
tayanchlarga tayanish sxemalari:
a – uzluklilarniki; b – tutashlariniki
Romli tizimlar ko’pincha yo’l o’tkazgichlarda qo’llaniladi. Romli
ko’priklarda ustunlar rigel bilan bikr birlashtirilgan bo’lib, o’zaro birgalikda
ishlaydilar. Romli ko’priklarning tayanchlari va rigellari to’sinlilarga qaraganda
kichikroq o’lchamlarga ega. Biroq,, inshootdagi betonning tejalishi ishlab
chiqarish jarayonlarining murakkablashishi bilan bog’liqdir. Romli tizimlarning
afzalligi inshootning ortiqroq bikrligi, materialning kamroq sarfi, salqilik
chizig’ining ravonligidadir. Kamchiligi – tayanchlarning notekis cho’kishi,
betonning o’ta kirishishi, salqiligi hamda harorat deformatsiyalarga sezgirligi,
kapital ta’mir va almashtirish ishlarining murakkabligidadir. Ustunlari
poydevorlarga sharnirli tayangan romli ko’priklar tayanchlarning notekis
cho’kishi va harorat deformatsiyalariga kamroq sezgirlikka ega. Biroq,,
sharnirning mavjudligi ko’prikdan foydalanishni yomonlashtiradi.
Arkli ko’priklarni, qoidaga ko’ra, katta oraliqlarni qoplash uchun
qo’llaniladi. Arkli tizimlarda yuk ko’taruvchi konstruksiya o’zida siqilishga
ishlaydigan egri chiziqli brusni namoyon qiladi. Shu o’rinda temirbetonning
mustahkamlik xossalari yanada to’laroq ishlatiladi
. Тiraluvchan va tiralishsiz
arkli
ko’priklar
qo’llaniladi
. Тiralishsiz arkli ko’priklar qurama
(kombinatsiyalangan) tizimlarga kiritiladi
. Тiraluvchan ko’priklar ishonchli
zaminni talab qiladi. Sharnirsiz, bir, ikki va uch sharnirli arkli ko’priklar
farqlanadi. Arkli tizimlarning kamchiliklariga industrial yasaluvining
murakkabligi, tayyorlashning sermehnatliligi, ta’mirlash yoki almashtirishning
murakkabligi kiradi. Katta miqdordagi yig’ma elementlardan bunyod
qilinadigan arkli ko’priklar odatda ortiqcha deformatsiyaga ega.
6
Qurama ko’priklar ikki va undan ortiq tizimlarning birgalikdagi ishi bilan
xarakterilanadi. Zo’riqishlarining ratsional taqsimlanishi tufayli tejamkorligi
bilan ajralib turadigan va shu bilan birga, katta oraliqlarni qoplash imkonini
beradigan vantli ko’priklar bunga misol bo’lib hizmat qila oladi
. Тemirbeton
bikrlik to’siniga ega bo’lgan vantli ko’priklar esa me’moriy hamda iqtisodiy
afzalliklari bilan ajralib turadi. Yaqin kelajakda bikr (temirbetondan qilingan)
vantlarni qo’llanishi bunday tizimlarni temir yo’l ko’priklarida ham
muvaffaqqiyat bilan qo’llash imkonini beradi. Hozircha qurama ko’priklar
ko’proq avtoyo’l va shahar ko’priklarida qo’llanilib kelmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: 
