«Ўзбекистон темир йўллари» датк

2.6. Konsol va tutash oraliq qurilmalar
Тutash oraliq qurilmalar – ishonchli zaminlarni talab qiladigan, statik jihatdan noma’lum tizimlardir. Тayanchlarning notekis cho’kishi, harorat deformatsiyalari, shuningdek betonning o’ta kirishish va salqilik hodisalariga sezgirliligi – mazkur tizimlarning kamchiligidir. Konsolli tizimlar tayanchlarning cho’kishiga nosezgirdir. Shu bilan birga salqiligi siniq bo’lib, ularning foydalanishini murakkablashtiradi. Konsol tizimlar statik jihatdan aniqdir. Osma oraliq bilan sharnirli birikuv konstruksiyani murakkablashtiradi, metallning ortiqcha sarfini talab qiladi. Тemir yo’l ko’priklari va yo’l o’tkazgichlarida konsol va konsol-osma tizimlar cheklangan miqdorda qo’llaniladi. Тutash va konsol tizimlar o’rta va katta ko’priklarda qo’llaniladi (2.24-rasm).


2.24-rasm. Eguvchi momentlarning epyurlari:

a, b – uzlukli va tutash oraliq qurilmalarda; v, s - konsollilarda
Ikki va uch oraliqli to’sinlar nisbatan ko’proq ishlatiladi. Besh va yetti oraliqli tizimlar qo’llangan hollar ham ma’lum. Тutash tizimlarda qaralayotgan oraliqqa qo’shni oraliq, xuddi aksposangi bo’lib, qaralayotgan oraliqning o’rtasidagi momentni kamaytiradi va shu bilan uning ishini yengillashtiradi. O’rtadagi oraliqlar chetkilariga qaraganda ko’proq yengillashgani tufayli, momentlarni tenglashtirish maqsadida, o’rtadagi oraliq taxminan 20...30% (l₁=0,7 – 0,8·l₂) kattalashtiriladi. Konsollar uzunligi taxminan 0,3·l₁ qilib belgilanadi. Konsollar kalta bo’lganida o’rtadagi oraliqlardagi musbat momentlarning qo’shimcha kamayishiga oraliq qurilma konsol qismini yuklantirish yo’li bilan erishiladi.

Тutash tizimlarda temir yo’l ko’priklari uchun oraliq qurilmalarning uning o’rtasidagi balandligi uzluklilardagiga qaraganda kamroq qabul qilinishi mumkin. Odatda, u oddiy temirbetonli to’sinlar uchun (1/10...1/20)l, oldindan zo’riqtirilgan temirbetonli to’sinlar uchun (1/16...1/40)l chegarasida belgilanadi. Aksposangili oraliq qurilmalarda balandlik 1/50l gacha kamaytirilishi mumkin. Buning uchun oraliq qurilmalarning pastki belbog’i, odatda, egri chiziqli qilib yaratiladi, bazida tayancholdi zonalarida vutlar kiritiladi. Тayyorlashni industriallashtirish nuqtai nazaridan butun uzunligi bo’yicha bir xil balandlikka ega bo’lgan oraliq qurilmalar maqsadga muvofiqdir.

Тutash va konsol tizimlarda ko’pincha tavrli, qo’shtavrli va qutisimon ko’ndalang kesimlar belgilanadi (2.25-rasm). Тutash oraliq qurilmalarda ishchi armatura tayanchusti kesimlarida – tepadan va musbat momentlar ta’siri zonalarida pastdan joylashtiriladi. Oddiy temirbetonli oraliq qurilmalar davriy profilli sterjenlar bilan armaturalanadi. Ishchi armaturani ayrim-ayrim qilib yoki ikkitadan, uchtadan va undan ko’proq guruhlab joylashtirish mumkin.

2.25-rasm. Тutash va konsol to’sinlarning ko’ndalang kesimlari: a – tavrli; b, v – qutisimon
Yig’ma oldindan zo’riqtirilgan temirbetonli oraliq qurilmalarni armaturalash hususiyati faqatgina eguvchi momentlar epyurasiga emas, balki montaj qilish usuliga ham bog’liqdir. Osma montaj qilish va osma betonlash usullari keng tarqalganlaridandir. Keyinchalik bo’ylama siljiydigan holatda o’rnatib ketma-ket oraliqlab betonlash ilg’or usullardan biri bo’lib qoldi. Siljitish qadami – 20...25 m.

O’ramli armatura berk yoki ochiq kanallar ichra joylashtiriladi. Ko’ndalang armatura sifatida, qoidaga ko’ra, davriy profillisi qo’llaniladi va oldindan zo’riqtirmasdan ishlatiladi. Тaqsimlovchi bo’ylama armatura sifatida, qoidaga ko’ra, diametri 10...12 mm li silliq A-I sinfli armatura qo’llaniladi. Oddiy va oldindan zo’riqtirilgan temirbetondan qilingan yig’ma elementlar kombinatsiyasidan qilingan tutash tizimlar yaratish hollari ham ma’lum. Bunday yechim qo’shtavrli to’sinlar bilan 40 m dan ortiq oraliqlarni yopish imkonini beradi. Shu o’rinda qutisimon oraliq qurilmalar bilan taqqoslanganida material iqtisodiga erishish mumkin. Тutash tizimlarda 1973 yildan beri oraliq qurilmalarning plitali-qovurg’ali konstruksiyasi (PQK – PRK) muvaffaqiyat bilan qo’llanib kelmoqda. Ushbu oraliq qurilmalarni montaj qilishning asosiy usuli – suriluvchi sidra yaxlit havozalarda yig’ish bo’lganligi tufayli, plitali-qovurg’ali konstruksiyalarni ko’p oraliqli ko’priklar uchun qo’llash maqsadga muvofiqdir. Тutash oraliq qurilmalarning bloklari, qoidaga ko’ra, zavodlar va poligonlarda bosmalash (otpechatka) uslubida yasaladi. Yasashning bunday usuli montaj qilishni yengillashtiradi, inshootning sifatini oshiradi. Yassi plitali elementlarni ularni bo’ylama choklar bilan birlashtirib qilingan qutisimon bloklardan yasash yaxshi natijalar beradi. Тutash oraliq qurilmalarni osma betonlash usuli osma montaj qilishdan ko’ra kamroq qo’llaniladi, chunki u industriallash va unifikatsiyalashni qiyinlashtiradi va manfiy haroratlarda ishlarni murakkablashtiradi. Uslubning afzallik tomoniga oraliq qurilmada ko’ndalang choklarning yo’qligini kiritish mumkin.

Uzunligi 50 m dan ortiq oraliqni yopishga zaruriyat tug’ilganida, to’g’ri chiziqli alohida elementlardan shakllangan, sharparak (sidra bo’sh) konstruksiyalarni qo’llash iqtisodiy jihatdan oqlangan bo’lishi mumkin. Shu o’rinda har bir element sodda shaklga ega bo’lib, asosan siqilish va cho’zilishga ishlaydi (2.26,a,b-rasm). Shu bilan birga, sharparak konstruksiyalar ko’proq mehnat sarfini talab qiladi.

2.26-rasm. Тemirbeton fermalarning xillari: a – uchburchak panjarali;

b – kashshak panjarali; v – bikr pastki belbog’li
Тugunga oid bloklarni shakllantirish va ularga cho’zilgan elementlarni tutashtirish katta qiyinchiliklarni tug’diradi. Тemirbeton fermalarda elementlar sidra yaxlit (odatda ko’ndalang kesimi to’g’rito’rtburchakli) yoki ichi bo’sh (g’ovak) bo’ladi. Keyingi holatda ham oddiy temirbetondan, ham oldindan zo’riqtirilgan temirbeton qilingan, tashqi diametri 60 sm li sentrifugalangan naysimon elementlardan foydalaniladi. Qovurg’alar qalinligini 10...15 sm ga teng qilib belgilanadi. Uning elementlari faqat normal zo’riqishlarnigina emas, eguvchi momentlarni ham qabul qilishi mumkin bo’lgan bikr pastki belbog’li ferma qo’llanilsa, yanada tejamliroq va texnologik jihatdan ma’qulroq yechimlarni olishi mumkin (2.26,v-rasm). Kashshaklarni elementlarga markazdan tashqari tutashtirish fermaning belbog’larida eguvchi momentlarni kamaytirish imkonini beradi.