Ўзбекистон тарихи хрестоматия

XLI КИТОБ 
1-боб. (1) Оламни ўзлари ва римликлар билан бўлиб олиб, ҳозирда 
Шарқда ҳукмронлик қилаётган партаваликлар скиф қочоқларидан келиб 
чиққанлар. (2) Бу уларнинг номларидан кўриниб турибди, чунки скиф тилида 
“партавлар” сўзи қочоқларни англатади. (3) Ассурияликлар ва мидияликлар 
[ҳукмронлиги] даврида партаваликлар шарқий халқлар ичида энг кам маълум 
эдилар. (4) Шарқ устидан ҳукмронлик мидияликлардан форсларга ўтганда ҳам 
партавалик номсиз халқ тўдаси каби ғолибларнинг ўлжаси бўлдилар. (5) 
Сўнгра, Шарқ забт этилгандан сўнг уларни македонияликлар бўйсундирдилар, 
(6) шунинг учун улар жасурликлари билан бундай муваффақиятга 
эришганларидан ҳайратланиш керакки, ўзлари аввал қуллар тўдаси сифатида 
тобе бўлган халқларга энди ҳукмронлик қилмоқдалар.
(7) Уч маротаба улар римликлар ҳужумига учраганлар, уларнинг бошида 
энг буюк рим саркардалари турган эдилар. Рим у вақтда қудратининг 
чўққисида эди ва барча халқлар ичида фақатгина улар римликларга тенг 
келибгина қолмай, балки уларнинг устидан ғалаба қозонганлар
3
. (8) Бироқ 
узоқдаги душман устидан қозонилган ғалабадан кўра кўпроқ улар бир вақтлар 
машҳур бўлган Оссурия, Мидия ва Форс давлатлари ўртасида ҳамда минг 
шаҳри бор Бахтария
4
давлати ёнида бўла туриб, улардан устун келганлари 
кўпроқ шуҳрат келтирган. (9) Бундан ташқари, скифларнинг бешафқат 
босқинларига узлуксиз учраганлар бошқа қўшнилари билан ҳам уруш олиб 
борганлар; уларга ҳар тарафдан хавф солинар эди. (10) Скифиядан ички 
низолар сабабли ҳайдалганлар Гиркания, доллар, апартаналар ва марғиёнлар 
ўртасидаги бўш ерларни секин-аста эгаллаб олганлар. (11) Сўнгра улар ўз 
ерларини кенгайтира бошладилар, аввалига қўшниларининг қаршилигисиз, 
сўнгра эса уларнинг қаршилигига қарамай, ўзларининг ерларини шундай 
1
Бу ерда Партава подшоларининг Аршакийлар сулоласидан Митридат I назарда тутилаяпти.
2
Бу воқеа мил. ав. 140 йилда юз берган.
3
Афтидан, бу ерда мил. ав. 53 йилдаги Публий Красс билан мил. ав. 40 йилдаги Децидий Сакс ва мил. ав. 36 йилдаги 
Марк Антоний билан бўлган жанглар назарда тутилаётган кўринади.
4
Янги адабиётда айрим муаллифлар томонидан Бахтария бундай тасвирланиши тез учраб туради. Бу ҳатто ошириб 
кўрсатиш ҳисобга олинганда ҳам, унинг юқори даражада ривожланганлиги ва шаҳарлашганлигидан далолат беради. 
Бироқ инобатга олиш керакки, “минг шаҳар мамлакати” эпитети Помпей Трог томонидан мил. ав. III аср ўртаси 
ҳодисаларини тасвирлашда қўлланилган ва бевосита уни Бахтариянинг олдинги ёки бутун тарихига қўллаш ўринли 
эмас.

---

235 
кенгайтирдиларки, нафақат бепоён даштларни, балки тоғларни ҳам эгаллаб 
олдилар. (12) Шунинг учун партаваликлар ерларининг кўп қисмида асосан 
жазирама иссиқ ёки қаттиқ совуқ ҳукм суради; тоғларда аҳоли қордан, 
текисликларда иссиқдан азоб чекади. 
2-боб. (1) [Партаваликлар] Македон давлатидан ажраб чиққанларидан 
сўнг бу халқни ҳамма вақт подшоҳлар бошқаришган. (2) Подшоҳлар 
ҳукуматига пробуллар сулоласи энг яқиндир; ушбу сулоладан уруш вақтида 
саркардалар, тинчлик вақтида ҳукмдорлар келиб чиқади.(3) Партаваликлар 
тили 
скифлар ва мидияликларнинг ўртасидадир ва уларнинг аралашмасидан 
иборат. (4) Улар қачондир алоҳида ўзларига хос либослар кийганлар; бироқ 
бойиб кетиб, мидияликлардек шаффоф ва қават-қават бўлиб турувчи либослар 
кия бошладилар. Партаваликларнинг қуроллари аждодлари скифларникидек. 
(5) Уларнинг қўшинлари кўпчиликдагидек озод халқлардан эмас, қуллардан 
ташкил топган. Ҳеч кимга қулларни озод этишга рухсат берилмаслиги ва 
қулларнинг болалари ҳам қул бўлиши сабабли қуллар сони кундан-кунга ошиб 
бормоқда. Қулларнинг болаларини партаваликлар ўз болаларидек парвариш 
қиладилар ва уларни отда юришга ва камондан отишга катта қунт билан 
ўргатадилар. (6) Партавалик қанчалик бой бўлса, у подшоҳга уруш вақтида 
(қўшинига) шунчалик кўп отлиқларни беради. Шундай қилиб, Антоний 
партаваликларга қарши уруш олиб борганда ва унга қарши эллик минг отлиқ 
аскар чиққанда, уларнинг фақатгина тўрт юзтаси озод эди. (7) Партаваликлар 
тўғри саф тортиб жанг қилишни ва қалъаларни қамал йўли билан олишни 
билмайдилар. Улар отларда жанг қиладилар, гоҳ душманга ҳамла қиладилар, 
гоҳ орқаларига қайтадилар; кўпинча улар қочгандек бўладилар
1
, чунки бунда 
таъқиб қилганлар, одатда, эҳтиёткорликни йўқотадилар ва уларни ярадор 
қилиш осон... (10) Тангачалар билан қопланган тўқима совутлар жангчилар ва 
уларнинг отлари учун ҳимоя воситаси бўлиб хизмат қилади, партаваликлар 
улар билан отлиқнинг ва отнинг танасини қоплайдилар. Олтин ва кумушни 
партаваликлар фақат қуролни безаш учун ишлатадилар. 
3-боб. (1) Уларнинг ҳар бирида ишқ лаззатини ранг-баранг қилиш учун 
бир нечтадан хотинлари бор ва ҳеч қандай жиноятлари учун зино учун 
жазолаганлари каби жазоламайдилар. (2) Шунинг учун улар аёлларга нафақат 
маишатларда эркаклар билан бирга ўтиришни, ҳатто эркакларга кўринишни 
ман этадилар. (3) Ов қилиб топган гўштларидан бошқасини емайдилар. (4) 
Бутун умрларини от устида ўтказадилар: отларда улар жанг қиладилар, маишат 
қиладилар, ўз шахсий ишларини битирадилар ва ижтимоий бурчларини адо 
этадилар. Отларда ўтириб улар жойдан-жойга кўчадилар, тўхтайдилар, савдо 
қиладилар, суҳбатлашадилар. Ниҳоят, озодларнинг қуллардан ташқи фарқи 
шундаки, қуллар пиёда, озодлар эса фақат отда юрадилар. 
4-боб. (1) Буюк Искандар ўлимидан сўнг унинг меросхўрлари ўз 
ораларида шарқий давлатларни бўлганларида македонларнинг ҳеч бири паст 
тушиб, партаваликларни бошқариш истагини билдирмади ва партаваликлар 
давлати иттифоқдай чет эллик Стасанорга топширилди. (2) Шундан сўнг, 
1
Партаваликлар билан илк бор тўқнашган римликларни ажаблантирган тактика.

---

236 
македонлар ўртасида ўзаро урушлар бошланганда партаваликлар узоқ 
Осиёнинг бошқа халқлари билан бирга Эвлинга қўшилдилар, унинг 
мағлубиятидан кейин эса Антигон томонига ўтдилар. (3) Антигондан сўнг 
уларга Салавк Никатор
1
, кўп ўтмай эса Антиох
2
ва унинг меросхўри хўжайин 
бўлди. Унинг эвараси Салавкдан
3
улар илк бор биринчи Пуний уруши, Луций 
Манлий Вульон ва Марк Атилий Регул консуллик даврида ажраб чиқдилар. (4) 
Бу ажралиш улар учун жазосиз бўлди, чунки у вақтда икки ака-ука подшоҳ – 
Салавк ва Антиох
4
ўртасида низолар авж олган эди, улар ҳокимият учун 
курашиб, ажраб чиққан партаваликларни бўйсундириш имкониятини бой 
бердилар. (5) Худди шу вақтда минг шаҳарли Бахтариянинг ҳукмдори Диодот
5
ажралиб чиқди ва ўзини подшоҳ деб аташни буюрди; унинг кетидан Шарқнинг 
барча халқлари македонияликлардан ажралиб чиқдилар. (6) Шу даврда келиб 
чиқиши номаълум, аммо жасурлиги синалган Арсак исмли одам яшар эди. (7) 
Одатда у қароқчилик ва босқинчилик қилиш билан машғул эди. Салавк Осиёда 
мағлубиятга учраганини эшитиб, у энди подшоҳдан қўрқмай қароқчилар 
тўдаси билан партаваликларга ҳужум қилди, уларнинг ҳукмдори Андрагорни 
мағлуб этди ва уни ўлдириб, (партаваликлар) халқи устидан ҳукмронликни 
қўлга киритди. 
(8) Қисқа вақтдан сўнг Аршак
6
Гиркон салтанатини ҳам эгаллади. Аршак 
шу йўсинда икки давлат ҳукмдори бўлиб олиб, Салавк ва бахтариялик 
Диодотдан хавфсираб катта қўшин тўплади. (9) Лекин кўп ўтмай, Диодот 
ўлганидан сўнг Аршак [у олдидаги] хавфдан халос бўлиб, унинг ўғли билан – 
унинг ҳам исми Диодот – тинчлик сулҳи тузди. Қисқа вақт ўтгач, Аршак 
ажралиб чиққан [партаваликларни] жазолаш учун келган подшоҳ Салавк билан 
жанг қилди ва ғолиб чиқди. (10) Шу вақтдан буён партаваликлар ушбу кунни ўз 
озодлик куни сифатида нишонлайдилар. 
5-боб. (1) Сўнгра, Салавк янгидан бошланган қўзғолонлар сабабли Осиёга 
қайтишга мажбур бўлганидан кейин, нафасини ростлаш учун вақти бўлган 
Аршак Партава давлатини тартибга келтирди, қўшин йиғди, қалъалар қурди, 
шаҳарларни мустаҳкамлади (2) ва Апафтен тоғида Дара номли шаҳарга асос 
солди. У шундай жойлашганки, у каби [табиий] ҳимояланган ва гўзал шаҳар 
йўқдир, (3) чунки Дара ҳар тарафидан тик қоя билан ўралган ва уни ҳимоялаш 
учун қўриқчиларга зарурат йўқ. Унинг атрофидаги ерларнинг ҳосилдорлиги 
шундай юқорики, ушбу шаҳар ўзини зарур бўлган нарсалар билан 
таъминлайди. (4) Ва булоқлар ҳамда ўрмонлар шу қадар кўпки, суғориш учун 
сув ортиғи билан етади, маза қилиб ов қилса ҳам бўлади... (7) Аршак ўғли ва 
меросхўри – унинг ҳам номи Аршак – ажойиб жасурлик билан юз минг пиёда 
аскар ва йигирма минг отлиққа эга Салавк ўғли Антиохга қарши курашган. (8) 
Партаванинг учинчи подшоҳи Приапатий эди, аммо у ҳам Аршак деб аталган
7
. 
1
Салавк I (мил ав. 312-280).
2
Антиох I Сотер (мил. ав. 280-261).
3
Салавк II Каллиник (мил. ав. 247-226/5).
4
Антиох Гиеракс.
5
Мил. ав. 253 йил атрофида, партаваликларнинг ажраб чиқишидан олдин.
6
Аршак I, тахмин бўйича, ҳокимиятни олганидан кейин вафот этган.
7
Аршакий (Аршакийлар) сулоласи назарда тутилмоқда.

---

237 
Зеро, юқорида айтилганидек, партавалик барча подшоҳларни худди римликлар 
[ўз императорларини] Цезар ва Августлар деб атаганидек, бу ном билан 
атаганлар. (9) Ўн беш йил ҳукм суриб, Приапатий ўлди ва икки ўғил – 
Митридат ва Фраатни қолдирди. Тўнғичи Фраат
1
, [партава] халқи одатига кўра, 
салтанатни мерос қилиб олди ва қудратли мардлар қабиласини бўйсундирди. 
Бундан кўп ўтмай у вафот этди ва кўп ўғил қолдирди, (10) бироқ улардан ўтиб, 
у ҳукуматни ўта жасур бўлган укаси Митридатга қолдиришни
2
афзал кўрди, 
подшоҳлик оталикдан кўра муҳимроқ вазифаларни талаб этади ва у 
болаларидан кўра кўпроқ ватан ҳақида ўйлаши керак, деб ҳисоблади. 
6-боб. (1) Деярли бир вақтнинг ўзида Митридат Партавада, Евкратид эса 
Бахтарияда
3
подшоҳ бўлди, иккаласи ҳам буюк инсонлардир. (2) Аммо тақдир 
партаваликлар томонида уларни ушбу инсон бошчилигида буюклик чўққисига 
олиб чиқди. (3) Бахтарияликлар эса кетма-кет урушлар олиб бориб, нафақат 
салтанатларини, балки озодликларини ҳам йўқотдилар; суғдлар, арахотлар, 
дранглар, арийлар ва ҳиндларга қарши урушлардан қийналиб, улар охир-
оқибатда ҳолсизланиб, ўзларидан кучсизроқ бўлган партаваликлар томонидан 
забт этилганлар. (4) Шундай бўлса ҳам, Евкратид ушбу урушларни катта 
жасурлик билан олиб борган; хусусан, улар натижасида кучсизланиб, ҳиндлар 
подшоси Деметрийнинг қамалига қаршилик кўрсатаётганида у узлуксиз 
ҳамлалар қилиб, уч юз аскари билан олтмиш минг душман устидан ғалаба 
қозонган. Беш ойлик қамалдан сўнг озодликни қайтариб олиб, Ҳиндистонни 
бўйсундирди. (5) Орқага қайтиш вақтида йўлда Евкратид бундан олдин ўзига 
тенг ҳукмдор қилиб тайинлаган ўғли томонидан ўлдирилди. Бу ўғил отасини 
ўлдирганини ҳатто отасини эмас, душманни ўлдиргандек, яширмади. У 
жанговар аравасида отасининг қони устидан ўтди ва мурдани дафн этмай 
ташлаб кетишни буюрди. 
(6) Ушбу ҳодисалар Бахтарияда юз бераётганида партаваликлар ва 
мидияликлар ўртасида уруш бошланди. Маълум вақт мобайнида гоҳ бири, гоҳ 
иккинчиси ғалаба қозонди, аммо сўнгги ғалаба партаваликлар томонида бўлди. 
(7) Шундай қилиб, Митридат кучларини кўпайтириб, Мидия бошида 
Вагасисни қолдирди, ўзи эса Гирканияга йўл олди. (8) У ердан қайтиб, 
элимейлар подшоҳига қарши уруш бошлади, уни мағлуб этди, ўз давлатига бу 
қабилани ҳам қўшди ва ўзига кўплаб халқларни бўйсундириб, партаваликлар 
ҳукмронлигини Кавказ тоғларидан Фирот дарёсигача ёйди. (9)У тўсатдан касал 
бўлиб, вафот этди, қарилик чоғида бобоси Арсакникидан кам бўлмаган 
шуҳратга эришди.