|
11. (карта Аральское море).
103
У 18000-20000 йил олдин ер пўстининг эгилган жойидаги
ботиқда вужудга келган. Ўтган асрнинг 60- йилларида Орол денгизи
майдони ороллари билан ўртача 68 минг км
2
ни ташкил этган ва сув
юзаси майдонининг катталиги жиҳатидан дунѐда тўртинчи (Каспий
денгизи, Америкадаги Юқори кўл ва Африкадаги Виктория кўлидан
кейин) ўринда турган. Ундаги сув ҳажми 1000 км
3
, ўртача чуқурлиги
16,5 м атрофида бўлган, энг чуқур ери ғарбий қисмида бўлиб, 68 м.
гача етган. Денгизда 300 дан ортиқ орол бўлган.
Орол денгизи асосан Амударѐ ва Сирдарѐ сувидан тўйинган.
В.Л. Шульцнинг маълумотига кўра, 60- йилларгача денгизга Амударѐ
йилига ўртача 38,6 км
3
, Сирдарѐ эса 14 км
3
сув келтириб қўйган.
Денгизнинг сув балансида ѐғинларнинг улуши 9 км
3
ни, ер ости
сувлари эса 5,5 км
3
ни ташкил этган. Денгиз ўта арид ўлкада
жойлашганлигидан унинг юзасидан ҳар йил 1 м га яқин
қалинликдаги, аниқроғи 66 км
3
ҳажмдаги сув буғланган. Бу миқдор
денгизга дарѐлар келтирган сув йиғиндисидан кўпроқдир.
Сув баланси элементларининг нисбатига боғлиқ ҳолда денгизда
сув сатҳи йиллар давомида ўзгариб турган. Масалан; Ф. Ҳикматов
маълумотига кўра, 1785 йилдан денгизда сув сатҳи кўтарила
бошлаган, 1825 йилдан эса пасайган. 1835 – 1850 йилларда яна
кўтарилган, 1862 йилдан камайган, натижада Кўкорол 1880 йилда
яриморолга айланиб қолган. 1885 йилдан бошлаб эса денгиз суви
сатҳи яна кўтарила бошлаган. 1919 йилда денгизнинг сув юзаси
майдони 67 300 км
2
,
сув миқдори 1087 км
3
бўлган, 1935 йилда эса кўл
майдони 69670 км
2
,
сув ҳажми 1153 км
3
га тенг бўлган.
Денгиз сувининг шўрлиги ўртача 10-11 % 0 ни ташкил этган.
Денгиз қишда музлагани учун унда 7 ой кема қатнаган.
Ўтган асрнинг 60-йилларида Ўрта Осиѐ ва Жанубий
Қозоғистонда
янги
ерларнинг
ўзлаштирилиши
ва
экин
майдонларининг кенгайтирилиши оқибатида суғоришга олинадиган
сув миқдори кескин ортган. 1965 йилда ерларни суғоришга жами
бўлиб 63,2 км
3
сув олинган бўлса, 1985 йилда 111,5 км
3
сув олинган.
Орол денгизида Амударѐ ва Сирдарѐдан қуйиладиган сув миқдори
йилдан-йилга камая борди. Оқибатда денгиз сув сатҳи 1960 йилдан
бошлаб жадал суръатларда пасая бошлади. (6-жадвал ).
Ҳозирги кунда денгиз уч бўлакка бўлинган: 1) кичик ва саѐз
шимолий қисми; 2) нисбатан катта майдонга эга, лекин саѐз шарқий
қисми, 3) энг чуқур ҳисобланган ғарбий қисми. Уларда сувнинг
шўрлиги 60-80 гҒл атрофида ўзгариб туради. Денгизда 1984 йилдан
104
балиқ тутиш, 1981 йилдан кема қатнови тўхтатилди. Денгизнинг
қуриган қисми қум ва туздан иборат катта чўлга- Орол қумга айланди.
Орол денгизининг қуриган қисмидан жуда кўп миқдорда туз ва
чанг заррачаларни шамол учириб, Жанубий Орол бўйига ѐтқизиши бу
ҳудуднинг экологик ҳолатига ва экинлар ҳосилдорлигига салбий
таъсир ўтказмоқда.
Ўрта Осиѐ гидрометеорология илмий-тадқиқот институтининг
1994 йилда эълон қилган маълумотига кўра, Орол денгизининг
қуриган қисмидан шамол 1 йилда 57 млн тонна тузни учириб кетиб,
Жанубий Оролбўйи ҳудудида 500 км. гача масофага тарқатган.
Денгизнинг қуриган қисмидан 100 км масофагача бўлган ерларга
тушаѐтган қум-тузнинг миқдори 1 гектарда 1500-2000 кг.ни, 500
км.гача бўлган ҳудудларда 500-1000 кг ни, 500 км.дан нарида 100 кг
ни ташкил этган.
Ҳозирги кунда Орол денгизи сув сатҳининг кескин пасайиши ва
Амударѐ дельтаси сув меъѐрининг ўзгарганлиги муносабати билан
қуйидаги учтаси масалага эътибор бериш зарур:
1)Орол бўйида вужудга келган танг экологик вазиятни бартараф
қилиш;
2)Орол денгизи сатҳини қулай бўлган бирон мутлақ баландликда
сақлаб қолиш;
3)Орол денгизи қуриган қисмининг атроф-муҳитга салбий
таъсирини камайтириш.
Ўзбекистонда сунъий сув ҳавзалари- сув омборлари ҳам кўп (5-
жадвал). Улар асосан дарѐлар оқимини тартибга солиб туриш,
энергетика мақсадларида қурилган. Республикамизда 1995 йилда сув
хўжалиги ихтиѐрида умумий ҳажми 18,8 млрд м
3
бўлган 53 та сув ва
25 та сел омборлари бўлган. Булар дарѐ ҳавзалари ва баландлик
минтақалари бўйича нотекис жойлашган. Жадвалда келтирилган 25 та
сув омборидан 1 таси денгиз сатҳидан 200 м гача баландликда, 12
таси 200-500 м орасида, 9 таси 500-1000 м орасида, 3 таси 1000-1200 м
орасида жойлашган. Сирдарѐ ҳавзасидаги сув омборлари сув сатҳи
майдонининг катталиги билан ажралиб туради. Сув омборининг
фойдали томонлари билан бирга салбий жиҳатлари ҳам мавжуд.
Улардан сизилиб чиққан сув атрофдаги грунт сувларини тўйинтириб,
улар сатҳининг кўтарилишига сабаб бўлмоқда ва оқибатда сув омбори
атрофидаги автоморф ландшафтлар аста-секин ярим гидроморф ва
гидроморф ландшафтларга айланмоқда.
105
5-жадвал
Do'stlaringiz bilan baham: |
