Ўзбекистон ўсимликларни ҳимоя қилиш илмий тадқиқот институти аспирант-тадқиқотчиси З

Mavzuning dolzarbligi. Respublikamizda soya ekinini keng maydonlarda ekish hisobiga tuproq unumdorligini yanada oshirish, oziq-ovqat uchun soya moyini ishlab chiqarish xalqimizni parhez moyi bilan ta’minlash hamda chorvachilikni oqsilga boy bo‘lgan ozuqa bilan ta’minlash maqsadida soya ekinini ekishga alohida yo‘l-yo‘riqlar hamda tavsiyalar berganlar.
Respublikamizda soya yetishtirishni yo‘lga qo‘yish orqali mamlakatimizdagi oqsil taqchilligi muammosini, o‘simlik moyi ishlab chiqarishni ko‘paytirish, chorva hayvonlarini sifatli oqsil bilan ta’minlangan ozuqasiga bo‘lgan ehtiyojini qondirilish, parandachilikni yanada rivojlantirish ularni seroqsil ozuqa bilan ta’minlashga erishish mumkin. Shuning bilan birga, soya o‘simligi ekilgan tuproqlarning unumdorligini uning ildizlaridagi azot to‘plovchi tuganak bakteriyalarning faoliyati natijasida tuproqda biologik azot to‘planishiga erishish mumkin.
Soya o‘zining ishlatilishidagi ko‘p taraflamaligi bo‘yicha dehqonchilik tizimidagi barcha o‘simliklar orasida tengsizdir. Chunki, uning doni tarkibida yuqori sifatlik, aminokislatalar bilan ta’minlanganlik jihatidan go‘sht, sut, tuxum kabi eng muhim oziq-ovqat mahsulotlari bilan tenglasha oladigan 28-52 foiz oqsil, 18-27 foiz ekologik toza o‘simlik moyi ko‘plab mineral tuzlarni, darmondorilarni saqlashi bilan alohida ahamiyat kasb etadi.
Soyaning lizin, metionin, arginin, leysin va boshqa eng zarur aminokislotalarga boyligi bo‘yicha qator oziq-ovqat mahsulotlari bilan tenglasha oladi.
Soya doni tarkibida hayvon oqsilida uchraydigan barcha aminokislotalar mavjud. Shuning uchun ham soya oqsilidan barcha turdagi chorvachilik mahsulotlarini olish mumkin. Masalan, sut, qatiq, tvorog, pishloq, turli xil go‘shtlar, ekologik toza sifatli moy, tuxum poroshogi shular jumlasidan hisoblanadi.
Chorvachilikda esa soya shroti va poyasi sifatli, to‘yimli ozuqa hisoblanadi. Soya doni tarkibidagi proteinga ko‘ra, 100 kg soya doni 134,8 ozuqa birligi saqlaydi. Bu ko‘rsatkich boshqa bironta donli yoki dukkakli ekinda uchramaydi. Eng muhimi, soya yetishtirish rentabellik bo‘lishi bilan birgalikda yerning meliorativ holatini ham yaxshilash xususiyatiga ega.
Yuqoridagi ma’lumotlardan soya zararkunandalari hududlar bo‘yicha tarqalishi va qisman zarari qay darajada ekanligi ma’lum. Har bir keltirilgan ishda zararkunandalarga qarshi kurash usul va vositalari ta’kidlab o‘tilgan bo‘lsa ham ular birinchidan to‘liq emas, ikkinchidan vaqt o‘tishi bilan o‘z ahamiyatini yo‘qotib borgan. Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda asosiy bo‘lib qolgan soyaning so‘ruvchi zararkunandalari to‘g‘risida esa juda oz dalillar keltirilgan. Chunki, keyingi biz tomonimizdan o‘tkazilgan tadqiqotlar natijalari bundan dalolat beradi. Eng oxirgi chop etilgan manbalardan birida soyaga ko‘plab shira va o‘rgimchakkana zarar yetkazadi deyilgan. Shunday ekan, soyaning so‘ruvchi zararkunandalarining ro‘yxatini qayta ko‘rib chiqib, ularning orasidagi asosiylarining biologik hususiyatlarini chuqurroq o‘rganib samarali himoya qilish uchun zamin yaratish, ushbu ishning maqsad va vazifalariga kiradi.