zbekiston respublikasioliy va rta maxsus ta'lim vazirligi

9-jadval
Tayyorgarlik davrida yuklamalarni taqsimlanish sxemasi________
Yuklamalar tavsif!
Tayyorgariik davri siklida yukiamalar 
hajmi
Maxsuslashti-
rilishi
Yo’nalishi
x>
Ъ
  2
—» 
o 
1 
<   ^
Bazaviy sikllar
g, 
h
 
3 
°  
2
1-chi
2-chi
3-chi
Xos mashqlar
Aralash
Tanlangan
30%
y°’q
15%
25%
35%
20%
40%
15%
55%
15%
Xos  boMmagan 
mashqiar
Tezkorlik
Kuch
Chidamkorlik
Koordinatsiya
Egiluvchanlik
5%
20%
20%
10%
15%
5%
10%
25%
10%
10%
5%
15%
10%
5%
5%
10%
10%
10%
2-3%
7-8%
10%
10%
5%
yo’q
10%
Aerob  ishning eng katta hajmini asosiyga jalb qiluvchi  mezotsiklda 
kuzatish  mumkin  va  boshqa  mezotsikllarda  ish  hajmi  pasayib  boradi. 
Shu  vaqtning  o’zida,  aralash  tavsifdagi  yuklamalar,  asosiyga  jalb 
qiluvchi  mezotsiklga  nisbatan  bazaviy  rivojlanish  mezotsiklida  ancha 
o’sadi  va  keyinchalik  bazaviy  marom-lashtiruvchi  va  musobaqa  oldi 
mezotsikllarda  asta-sekin  oshadi.  Anaerob-alaktat  va  anaerob-glikolitik 
tavsifdagi  ishlarga  kelganda,  ulardan  biri  bazaviy  rivoj-Iantiruvchi 
mezotsiklda  sezilarli  darajada  o’sadi,  so’ng  boshqa  mezotsikllarda 
ahamiyatsiz  pasayadi,  ikkinchisi  esa  -   mezotsikldan  mezotsiklga 
davomiy o’sib boradi.
Tayyorgarlik  davrida,  fiitbolchilaming  trenirovka  yuklamasiga 
moslashuvi,  trenirovka  jarayonida  qoMlaniladigan  xilma-xil  vositalar 
yordamida ham amalga oshiriladi. Mezotsikldan mezotsiklga, trenirovka 
jarayonining  xos  bo’fmagan  vositalarining  kamayib  borishi  va  xos 
vositalaming o’sib borish g’oyasi kuzatiladi.
Trenirovka jarayonini  aniq davri davomida futbolchilami trenirovka 
yuklamasiga  moslashuv  mezonlari,  shartsiz  jismoniy  tayyorgarlik  va 
fiinksional ishlab chiqarish ko’rsatkichlaridir.
Mahoratli  fiitbolchilar tayyorgarlik  davri  trenirovka  yuklamasining 
tuzilishi,  sikllar va bosqichlardan kelib chiqib  tebranadi  degan  xulosaga 
kelishga  imkon  beradi.  Demak,  mashg’ulotlar hajmining  umumiy  o’sib
242

---

borishida, yo’nalishi va maxsuslashtirilganiigi bo’yicha yuklamalar turli 
nisbatga egadir.
Mezotsikldan  mezotsiklga  xos  blmagan  vositalarning  kamayishi 
va  xos  vositalarning  o’sib  borish  g’oyasi  ko’rsatilgan.  Boshlanich 
sikllarda  xos  mashqlar  30%  dan  40%  gacha  o’sadi  va  tayyorgarlik 
davrining  yakuniy  sikllarda  60-70%  gacha  yetadi.  Albatta,  xos 
bo’lmagan vositalarda aksincha nisbat saqlanib qoladi.
Boshlang’ich  siklda  trenirovka  yuklamasining  ynalishi  bo’yicha 
asosiy  tayanch,  avvalo  anaerob  imkoniyatlami  50%  dan  65%  ga, 
yakuniy sikllarda esa 35-50% ga oshirishga qaratilgan. Maxsus jismoniy 
sifatlarga tegishli nisbatlar aksincha.
Mikrotsikl  deganda,  bir  necha  kun  davomida  o’tkaziladigan  va 
ushbu  tayyorgarlik  bosqichida  turgan  vazifalarga  kompleks  yechim 
topishni  ta’minlovchi  mashg’ulot  seriyalari  tushuniladi.  Mikrotsikllar 
davomiyligi  3-4 dan  10-14 kungacha.  Tayyorgarlik davrida, yetti  kunlik 
mikrotsikl  keng  tarqalgan  va  shug’ullanuvchilar  hayotining  umumiy 
tartibiga  javob  berib,  davomiyligi  bo’yicha  taqvim  haftalariga  mos 
keladi.
Butun  trenirovka  jarayonini  tashkil  qiluvchi,  dastlabki  zveno, 
avvalo  mikrotsikllar  tartibida  o’zaro  aloqador  zvenolar  bir  butunlik 
jarayonida ahamiyat kasb etuvchi  alohida trenirovka mashg’ulotlarining 
tizilmalari  hisoblanadi.  Oxirgilari  trenirovka  bosqichlarining  nisbatan 
yakunlangan takrorlanuvchi fragmentlarini nazarda tutadi.
Mikrotsikllar  asosida  mashgulot  jarayonini 
tashkil 
qilish, 
mashg’ulot  jarayonini  ma’romlashtirishga,  har  bir  tayyorgarlik 
bosqichida sportchiga o’z imkoniyatlarini to’liq va maqsadga yo’naltirib 
qo’llashga,  fiinksional moslashuv vazifasini eng qulay yechimiga hamda 
texnik va taktik maxoratni oshirishga imkoniyat yaratadi.
Mikrotsikllar  qiymati  shundan  iboratki,  trenirovkaning  yuqori 
chastotasiga qaramay, ularda monotonlik va kutilmagan psixologik ta’sir 
havfi  aniq  kamayadi.  Mikrotsikllardan  bosh  tortish,  mashqlaming 
stereotip 
shakllari 
ishlab 
chiqishda  yuklamalami 
uzoq 
vaqt 
me’yorlashtiriga  olib  keladi,  bu  esa  z  navbatida  muvaffaqiyatga 
erishish uchun to’siq bo’lishi mumkin.
L.P. 
Matveyev 
fikricha, 
mikrotsikllar  tuzilmalariga  ta’sir 
krsatuvchi ko’pgina omillar va sharoitlar orasida quyidagilar ajratiladi:
243

---

1.  Turli  mashg’ulot  yuklamalarini  bajargandan  keyin  charchoq  va 
tiklanish jarayonlarining  o’zaro  ta’siri  va bunga  bog’liq  bo’lgan  ancha 
katta  va  kichik yuklamalarda,  yuklama  va  dam  olishni  navbatlashtirish 
tartibi.
2.  Ushbu  bosqichda  vujudga  keluvchi  butun  kurs  vazifalarini 
qamrab olish maqsadida, turli yo’nalishdagi mashqlarni o’z ichiga olgan 
mashg’ulotlami muntazam navbatlashtirish zaruriyati.
3. Haftaga (6-8-10-12) yaqin davrda organizm fiinksional holatining 
bioritmik tebranishi.
4.  Sportchi  hayot  faoliyatining umumiy  tartibi  (mehnat tartibi  yoki 
o’qish  faoliyati  va  boshqalar)  va  ularga  asoslangan  haftalik  ishchanlik 
qobiliyati dinamikasi.
5. Mashulotlaming umumiy tuzilmasida mikrotsikllar o’mi.
Boshqacha  qilib  aytganda,  mikrotsikllarning  u  yoki  bu  qirralarani
o’zgarishi,  qoida bo’yicha trenirovka jarayoni  bosqichlari  va davrlariga 
bog’liqdir.
Mikrotsikllarda  o’quv-mashg’ulot  jarayonini  tartibli  rejalashtirish 
uchun  quyidagi  yuklamalar  tavsifmi  hisobga  olish  zarur:  kattaligi, 
maxsuslashtiril-ganligi, murakkabligi, yo’nalishi.
Sport  tayyorgarligi  bosqichi  yoki  har  bir  siklda,  o’tkaziladigan 
trenirovka  mashg’ulotlari  yoki  musobaqalar  va  nisbatan  dam  olish 
kunlari  o’tkazadigan  kunlarga ajratiladi.  Kunlaming o’zaro  munosabati 
yuklama  hajmini  umumlash-tirib  tavsiflashga  yordam  beradi.  Bundan 
tashqari, yuklama mazmunini trenirovka mashg’ulotlari  va musobaqalar 
tashkil  qilganligi  sababli,  ulaming  o’zaro  nisbatini  belgilash  muhim 
ahamiyat  kasb  etadi.  Trenirovka  mashg’uloti  shaxsiy  trenirovka  va 
badan  tarbiyaga  bo’linganligi  uchun,  o’quv-trenirovka  jarayonini 
rejalashtirishda ulami ulushini aniqlash o’ta muhim hisoblanadi.
Futbolda,  tayyorgarlik  davri  quyidagi  mikrotsikllar  turlariga 
ajratiladi:  asosiyga jalb  qiluvchi,  bazaviy  va  musobaqa  oldi.  Asosiyga 
jalb qiluvchi  mikro-tsiklning davomiyligi  10-12  kun,  bazaviy  8-9  hafta, 
musobaqa oldi  1-2 hafta.
Bu  davrida  futbolchilaming  tayyorgarlik  samaradorligi,  haftalik 
mikrotsikl 
trenirovka 
mashg’ulotlarining 
kattaligi, 
yo’nalishi, 
maxsuslashtirilganligi  va  koordinatsiya  murakkabligi  byicha  turli 
yuklamalar nisbatiga ko’p jihatdan boliqdir.
244

---

Tahlillarga  ko’ra,  tayyorgarlik  davrida  oliy  liga  jamoalari  tezkor 
chidam-korlikni  oshirish  uchun  faqatgina  -   6-10%  vaqt  ajratadilar  va
10-23%  gacha  trenirovka  mashg’ulotlarini  yuqori  yuklama  bilan 
o’tkazadilar, bu esa yetarli emas.
Tayyorgarlik  davrida  mashulotlaming  katta  qismi  o’rta  yuklama 
(47  dan  54%  gacha)  bilan  tkaziladi,  bunda  YuQCh  150  zar/daq 
oshmaydi,  ikki  martalik mashulotlarda esa undan ham kam.  Shu bilan 
birga  maMumki,  umumiy  ishchanlik  qobiliyatini  optimal  rivojlantirish 
uchun,  YuQCh  150  zar/daq  yuqori  bo’lgan  yuklama  samarali 
hisoblanadi.
Shunday  qilib,  an’anaviy  g’oyalar,  butun  tayyorgarlik  davri 
davomida  umumiy  chidamkorlikni  oshirishni  ta’minlovchi  jismoniy 
yuklamalami  ko’proq  qoMlash  hisoblanadi.  Bunda tezkor  chidamkorlik 
darajasi  musobaqa  davrini  samarali  boshlash  uchun  yetarli  emas. 
Ko’rinib  turibdiki,  bunga  sabab,  fiitbol-chilar  harakat  faoliyatini  o’ziga 
xos  bo’lib, tayyorgarlik vositalarini  noto’g’ri qo’llanilishi  hamda kichik 
va o’rta kuchga ega bo’lgan katta hajmdagi jismoniy yuklamani sportchi 
tezkorlik sifatlariga saPbiy ta’sir ko’rsatadi.
Yuqorida  keltirilganlarga  tayanib  quyidagicha  xulosa  qilish 
mumkin,  davrlashtirish  savollari  doimo  sport  trenirovka  nazariyasi  va 
amaliyotida  markaziy  muammolardan  biri  hisoblanadi.  Bu  muammo 
ayniqsa,  hozirgi  paytga  kelib,  futbolda  xalqaro  rasmiy  musobaqalarda 
mamlakatning  yetakchi  va  terma  jamoalari  ishtirok  etishlari  sababli 
musobaqalar  soni  hamda  musobaqa  davrining  davomiyligi  (8-10 
oygacha) o’sib  borayotganligi  bilan  uzviy  boliqdir.  Bu o’z navbatida, 
tayyorgarlik  davrini  qisqarishiga  olib  keladi.  Lekin,  bunga  qaramay, 
sportchilar  tayyorgarligining  yillik  sikli  tuzilmalarini  tahlili  shuni 
ko’rsatadiki, tayyorgarlik davrining tlaqonliligi dolzarb hisoblanadi.
Tayyorgarlikning  har  bir  bosqichi  uchun  xos  bo’lgan  xaftalik 
mikrotsikllar bayon qilingan.
Umumiy 
tayyorgarlik 
bosqichining 
vazifalari 
quyidagilar 
hisoblanadi:
1)  funksional  imkoniyatlaming  umumiy  darajasini  tiklash  va 
oshirish;
2) harakat, bilim va ko’nikmalar hajmini tiklash va kengaytirish;
3)  katta  hajmdagi  mashg’ulot  yuklamasini  bajarishda  irodaviy 
tayyorgarlikni shakllantirish.
245

---

Bu 
bosqichdagi 
mashg’ulotlar 
har 
tomonlama 
jismoniy 
tayyorgarlikni  rivojlantirishga  yo’naltiriladi.  Mashg’ulotlaming  ko’p 
vaqti  chidamkorlik,  tezkor-kuch sifatlarini,  egiluvchanlik  va  epchillikni 
tiklash  va keyinchalik takomil-lashtirishga yordam beruvchi mashqlarga 
ajratiladi.  Keng ko’Iamda  xos  bo’lma-gan  vositalar  qo’llanildi:  ogMrlik 
bilan mashqlar, kross, sakrash mashqlari, akrobatika, suzish.
Maxsus mashqlar, yetakchi texnik usullaming ritmik tizilmalarini va 
harakat  koordinatsiyasini  tiklashga  yo’naltirilgan:  to’pni  olib  yurish, 
uzatish,  zarbalar,  aldashlar.  Texnik-taktik  mashqlar,  ikkilik  va 
uchlikiarda individual bajarildi.
Bu bosqichdagi  mashg’ulot sikli  6  kun amaliy  mashulotlar va bir 
kun dam olishdan tashkil topdi.
Umumiy  tayyorgarlik  bosqichida  haftalik  mashg’ulot  sikliga  xos 
reja 10-jadvalda keltirilgan.
Ko’rinib  turibdiki,  mashg’ulotlaming  yarmi  xos  boMmagan 
mashqlar, ulaming hajmi esa barcha mashg’ulotlarda 60-65%  ni  tashkil 
qildi.  Ular  asosan  tezkor-kuch,  tezkor  chidamkorlikni  rivojlantirishga 
yo’naltirilgan.  Koordinatsion  murakkablik  sodda  va  rtacha.  Kattaligi 
bo’yicha  8  ta  mashg’ulot  -   o’rta,  4  ta  -   katta  yuklamali,  kichik 
yuklamali zsa umuman yo’q.
Maxsus tayyorgarlik bosqichi vazifalari:
1) futbolchilar funksional imkoniyatlari darajasini oshirish;
2)  musobaqaga  yaqinlashtirilgan  sharoitda  to’pga  egalik  qilish 
texnikasini takomillashtirish;
3) jamoa  zvenolarida  va  chiziqlarida  o’zaro  harakatlanishni  yangi 
taktik variantlarini o’zlashtirish;
4) oldinda turgan mavsumga, jamoaning asosiy tarkibi nomzodlarini 
aniqlash.
246

---