zbekiston respublikasioliy va rta maxsus ta'lim vazirligi

11.2. 0 ’yin tizimlari, guruh va jamoaviy taktik harakatlar
Futbol  o’yining  hech  qaysi  tarkibiy  qismi,  yin  tizim  kabi 
bunchalik qizgVin va har doim ham muhokama qilinavermaydi.  Shuning 
uchun,  futbolning  bu  tomoni  paydo  bo’lganidan  beri  juda  ko’p 
zgarishlami  boshidan  kechirdi.  Bahsning  mohiyati  shundan  iboratki, 
ayrim  mutaxassislar jamoaviy  taktik  harakatlarning muvoffaqiyati  ko’p 
jihatdan  o’yinchilaming  maydonda joylashish  tizimi  bilan  aniqlanishini 
ta’kidlaydilar.  Shu  bilan  birga,  hujumga  sozlangan  jamoa  hujum 
chizig’ida  qanchadir  ochiq  hujumchilarga  ega  boMishi  kerak  degan 
fikrlar  ham  mavjud.  Bunda  aniq  sonlar  keltiriladi  —  qanchalik  ko’p 
boMsa  hujumlar  shunchalik natijaviy  boMadi.  Yoki  aksincha,  himoyada
295

---

muvoffaqiyatli o’ynashni istagan jamoa orqa chiziqda ko’p yinchilami 
ushlab turishi kerak.
Dunyo  futboli tarixida, biron  bir yagona tizim  ko’p yillar davomida 
mo’jizaviy  hisoblanganligi  to’g’risida  juda  ko’p  misollar  keltirish 
mumkin.  1940  yillaming  boshlarida  ispanlar  1-3-2-5  tizimni  qllab 
xayratlanarli  natijalarga  erishdilar.  Keyin  esa  dunyoning  barcha 
jamoalari  faqat  shu  tizimni  qo’llay  boshladilar.  Ammo  1958  yil 
Shvedtsiyadagi  jahon  chempionatida  brazilyaliklar  1-4-2-4  tizimini 
birinchilardan  qo’llab  jahon  chempioni  boMdilar.  Shundan  keyinoq 
brazilyaliklar  tizimi  dunyoning  ko’p jamoalari  uchun  aqidaga  aylandi. 
Lekin,  bu  1966  yilgacha  davom  etdi,  chunki  aynan  shu  chempionatda 
inglizlar  1-4-3-3  tizimini  qoMlab g’olib  boMdilar.  Albatta ancha vaqt  bu 
tizim taraqqiy etgan tizim hisoblangan.
Mutaxassislaming 
boshqa 
gumhi, 
asosan 
ohirgi 
yillarda 
o’yinchilaming  joylashish  tizimi  bu  faqatgina  maydon  markazidan 
o’yinni  boshlash  yoki  o’yinni  yangidan  boshlashda  dastlabki  holat 
ekanligi  ta’kidlaydilar.  Zamonaviy  futbolda  hujum  yoki  himoya 
harakatlarining samaradoligi,  maydonda o’yinchilaming  sirli joylashish 
tizimiga  bogMiq  emas  albatta.  U  jamoaning  chiziqlar  va  zvenolarda 
o’zaro  muvofiq  harakatlariga  hamda  jamoaning  barcha  o’yinchilari, 
xususan  darvozabonning  himoyadan  hujumga  va  aksincha  ongli 
ravishda  o’ta  olish  bilimlariga  bogMiqdir.  Bunday  o’yinni  1974  yilgi 
jahon  chempionatida  Gollan-diya  terma  jamoasi  boshlab  bergan. 
Gollandiya  tema jamoasi  mohiyati  maydonning turli joylarida  hujumda 
ham,  to’pni  olib  qo’yishda  ham  son  jihatdan  ustunlikni  yaratish 
hisoblangan  “total  ftitbol”ni  butun  dunyoga  namoyish  etdilar.  Albatt 
o’yinchilar  universal  boMishlari  lozim,  jamoada  universal  o’yinchilar 
qanchalik  ko’p  boMsa,  taktik  harakatlaming  xilma-xilligi  va  variantlari 
ham shunchalik ko’p boMadi.
Agar  o’yin  tizimining  rivojlanish  evolyutsiyasiga  nazar  solsak, 
futbol  o’yining paydo  boMganda,  ya’ni  taktika  hali  ishlab  chiqilmagan, 
lekin  himoya  va  hujum  chiziqlari  belgilangan  paytda  o’yinchilaming 
tuzilishi  1-1-9  va  1-2-8  tizimi  bo’yicha  boMganiigini  ko’rish  mumkin. 
Bunday  joylashish  tizimda,  o’inchilar  to’pning  artofida  yigMlib 
qolganlar.  Tpga  ega  o’yinchi  dribling  yordamida  darvozaga  yakka 
tishga uringan.  To’pni  uzatish,  ayniqsa  uzoq masofaga va  bosh  bilan 
o’ynash deyarli boMmagan.
Shotlandlar  futbol  o’yiniga  to’p  uzatishni  kiritidilar.  Bu  yangilik 
individual  kabi  guruh  taktik  harakatlariga  asoslangan  o’yinni  keskin
296

---

rivojlanishiga o!ib keldi.  z  navbatida bu, jamoada  1-2-2 so’ng  1-2-3-5 
hisoblangan  o’yinchilar  joylashishi  sabab  bldi.  Bunday  tizimda 
jamoada  ikki  himoyachi,  uchta  yarim  himoyachi  va  beshta  hujumchi 
blgan.
Bunday tizimda, o’yinchilaming majburiyatlari ham vujudga keladi, 
guruh  va  jamoaviy  taktik  harakatlar  yoMga  qo’yiladi.  0 ’zaro 
harakatlaming  asosi  shundan  iboratki,  himoyachilar  hujum  chizig’iga 
to’p  uzatganlar,  chunki  hujumchilar  himoyachi  o’yinchilarga  nisbatan 
ancha ko’p boMgan. Maydon uzunligi  byicha manevr erkinligini olgan 
hujumchilar  jarima  maydoniga  osongina  o’ta  olganlar  va  ko’p  sonli 
gollarga  muallif boMganlar.  Lekin,  hujum  va  himoya  chiziqlari  orasida 
katta  bo’shliq  paydo  boMgan  va  bu  o’z  navbatida,  himoya  o’yinchilar 
to’pni  olib qo’yib hujumchilarni  o’yindan  chiqarib yuborishlariga sabab 
boMgan.
0 ’yin  majburiyatlarini  shakllanishi  o’z  ortidan  o’yinchilar 
joylashishiga  o’zgartirishlar  kiritilishiga  olib  keldi.  Balki,  aynan  shu 
“dubl-ve”  nomini  olgan  yangi  taktik  tizimni  ishlab  chiqilishiga  asos 
boMgan  boMishi  mumkin.  Beshta  hujumchidan  ikki  yarim  o’rta 
himoyachilar  ikki  yarim  himoyachilaming  oldiga  joylashganlar.  Ular 
himoyachilar  va  hujumchilar  qatori  orasida  bogMovchi  zveno 
hisoblanganlar.  Bunday  tizimda  o’yinchilaming  o ’zaro  harakatlari 
anicha yaqqol  namoyon boMadi.  Ikkita yarim himoyachi  va ikkita yarim 
o’rta  chiziq  yinchilar  hujum  va  himoya  chiziqlari  orasida  bogMovchi 
zveno o’rta chiziqni  vujudga keltiradilar.  Demak,  ikki  yarim himoyachi 
ko’proq  himoyachilarga  ko’proq  yordam  beradilar,  ikki  yarim  o’rta  esa 
kproq hujum harakatlarida ishtirok etadilar.
1958  yilgi  Shvetsiyada  boMib  o’tgan  jahon  birinchiligida,  yana 
o’yinchi-larning  joylashish  tizimida  o’zgarishlar  sodir  boMdi.  Jahon 
chempionlari  boMgan  brazilyaliklar  1-4-2-4  tizimini  qoMladilar. 
Mutahasislar  bunday  tizimda  o’yin-chilaming  majburiyatlarini  tahlil 
qilib  shuni  ta’kidlaydilarki,  himoya  chizigM  o’yinchilari  hujumda 
ishtirok  etayotgan  hujumchi  raqiblarga  shaxsiy  vasiy  qilganlar,  lekin 
o’yin  vaziyatlaridan  kelib  chiqdi,  imkoniyat  darajasida  hujum 
harakatlarini  tashkil  etishda  ishtirok  etganlar.  Bunday  tizimda  o’yinni 
o’rta chiziq  o’yinchilari  aniqlaganlar.  Bu jismoniy tayyorgarlik darajasi 
yuqori  boMgan,  himoyada ham  hujumda ham  o’yinning  barcha  texnik- 
taktik  vositalari  zaxirasiga  ega  boMgan  asosiy  o’yinchiIardir,  ular 
qanchalik  tez  to’p  uzatishlami  amalga  oshirsalar,  hujum  shunchalik 
muvoffaqitli boMgan.
297

---

1970 yilga kelib ancha yangi taktik sxema paydo bo’ldi:  1-4-3-3  va
1-4-4-2.  Yetakchi  jamoalar o’yinlaridan  quyidagilarni  ko’rish  mumkin, 
ya’ni  bunday  tizimlarda  himoya  va  o’rta  zoanlarni  o’yinchilar  bilan 
to’ldirish g’oyasi yaqqol ko’rinib turadi. Bu degani, hujum harakatlarida 
jamoalar  himoyachi  va  o’rta  chiziq  o’yinchilari  o’yinga  kirishib 
ketishlari  mumkin  bo’lgan  maydonning  o’rta  zonasidan  qanotlardagi 
ochiq zonalarga o’tish bilan aniq va tezkor to’pni o’ynashni qo’llaganlar. 
To’p  yo’qotilgan  paytlarda  o’rta  chiziq  o’yinchilaming  barchasi  to’pni 
olib qo’yishda faol ishtirok etadilar.
Ohirgi  yillarda  yetakchi jamolar  o’yintarida  o’yin  tizimlarining  bir 
nechta variantlarlarda qoMlanilishi  ko’rib chiqilgan.  Albatta bu tizimlar, 
raqib jamoa  hususiyatlari,  turnir  holati,  o’z jamoasining  ayni  paytdagi 
holatidan kelib chiqib nafaqat o’yindan o’yinga,  balki  vujudga keluvchi 
vaziyatlardan  kelib  chiqib  bitta  o’yin  jarayonida  ham  o’zgarib  turgan. 
Masalan,  himoyalanish  maqsadida  ko’pincha  1-4-5-1;  1-4-3-3,  hujum 
harakatlarida esa 1-3-5-2,1-3-3-4 o’yinchilar joylashuvi qo’llaui!gan.
Yuqorida bayon etilganlardan  shuni  aytish mumkinki,  futbol  paydo 
bo’lganida  shunchalik  sodda  tashkiliy  uslubiyatlar  bo’yicha  kurashlar 
olib borilgan, chunki u paytlarda taktika, u yoki bu tizim doirasida to’pni 
olib yurish kabi o’yinning muhim tarkibiy qismi haqida gap ham bo’lishi 
mumkin  bo’lmagan.  Lekin  o’sha  paytdan  o’yinchilar  (ayrim  -   raqib 
jamoa  darvozasiga  hujum  uyushtiradi,  boshqalar  -   o’z  darvozasini 
himoya  qiladi)  orasida  majbu-riyatlami  bo’lishga  boMgan  urinishlar 
amalga oshirilgan.
Vaholanki,  futbolni  keskin  rivojlanishiga  gumh  taktik  harakatlari 
asosi  sifatida  to’p  uzatish  yordam  bergan.o’yin  harakatlari  jamoaviy 
tavsifga  ega  bo’la  boshlagan,  o’yinchilar  joylashishi  va  uslubi  anicha 
tartiblashgan,  jamoalar  maMum  tizim  bo’yicha  o’yin  olib  boradigan 
boMdilar.
Mashhur  futbol  nazariyachi  amaliyotchisi  В.А.  Ardakev bu  haqida 
quyidagicha  fikr  yuritgan,  birinchi  boMib  aldashdan  bosh  tortib  ochiq 
turgan  o’z  sherigiga  to’p  uzatib  bergan  o’yinchi,  zamonaviy  futbolni 
yaraktuvchisi  sifatida  nomi  (albatta  futbol  tarixi  uni  saqlab  qolgan 
boMsa) yod olinishi lozim.
A.Chanadi  aynan o’sha davmi tavsiflab shunday degan, “ko’p yillar 
davomida  har  bir  o’yinchi  o’zi  uchun  oldindan  ko’rsatma  berilgan 
maydon  zonasida  o’z  vazifalarini  bajarganlar”.  Lekin,  tartiblashtirilgan 
tizimlarda  o’ynashda  o’yinchilaming  harakatlanish  zonalari  ancha 
kengaydi.  Himoya  va  o’rta  chiziq  o’yincbilarining  hujum  chizig’iga
298

---

keskin  tezkor  chiqishlari  va  aksincha  me’yorga  aylandi.  Har  bir 
o’yinchining  texnik-taktik  harakatlari  soni  ko’paydi.  Futbolchilaming 
aniq o’zaro harakatlari  namoyon bo’la boshladi. Taktik harakatlar ancha 
uyushgan,  o’yin  maydoning  uzunligi  va  chuqurligi  bo’yicha  ma’lum 
zonalarida o’yinning uyg’unlashgan holatlari ancha ko’paydi.
Ingliz  nazariyachisi  va  amaliyotchisi  Ch.Xyus  qiziqarli  fikmi 
o’rtagan  tashlagan.  Uning  ta’kidlashicha,  o’yin  tizimini  tanlash 
zaruriyati,  gohida  ortiqcha  bo’rttiriladi.  Texnik