zbekiston respublikasioliy va rta maxsus ta'lim vazirligi

26-jadval
E.V. Skomoroxov va G.A. Golodenko ma’lumotlari bo’yicha 
terma jamoaning TTH omillari
№
Omillar
Umumiy 
dispersiyadan 
og’irlik %
Tashkil
etuvchilar
soni
1.
Hujumni  tashkil  etishning  tezkor  va  holatli 
variantlarini tartibli uyg’unligi
25,3
6
2.
Jamoaviy hujum harakatlarini uzun yuqoridan 
uzatish  va  darvozaga  boshda  zarba  bilan 
yakunlash
23
7
3.
0 ’yin  ustunligini  yaratish  maqsadida  o’rta 
zonada to’pni nazorat qilish
11,8
5
4.
0 ’zib ketishga o’yin
Н,1
10
5.
To’p  bilan  tezkor  harakatlanishlar  hisobiga 
o’yin  epizodlarida  son  jihatdan  ustunlikni 
yaratish
9,1
3
6.
Jamoa bo’iib to’pni olib qo’yish
6
5
7.
Pastdan  va  yuqoridan  to’p  uzatishlarning 
tartibli uyg’unlashuvi
5,1
3
8.
Darvozaga  zarbalar  yo’llash  texnikasining 
ishochliligi
3,6
2
Oldinga uzun va o’rta uzatishlar yordamida guruh o’zaro harakatlari 
birinchi  omilda  taqdim  etilgan.  Shu  bilan  birga  keskin  hujumni,  o’z 
zonasida  qachonki  raqib  atayin  tashabbusni  boy  bergandato’p  davomiy 
o’ynalganidan  keyin  o’tkazish  mumkin.  Bunday  holatlarda  hujumda 
ishtirok  etayotganlar,  raqibni  chalg’itish,  uning  ogohligini  pasaytirish 
uchun  va  oldindan  o’ynalgan  varianitni  qoMIab  to’p  bilan  orqaga- 
kndalang  qisqa  va  o’rta  uzatishlami  amalga  oshirib  harakatlanadilar. 
0 ’yinni  atayin  sekinlashtirilganligini  tavsiflovchi  ko’rsatkichIar  aynan 
shuni  ko’rsatadi.  Kelib  chiqadiki,  birinchi  omil  guruh  harakatlarining 
tezkor va holatli variantlarini tartibli uyg’unligini namoyon etadi.
Mualliflar  terma  jamoalarining  jamoaviy  taktikasini  tavsiflab, 
an’anaviy 
uslublarda 
o’yinchilaming  texnik-taktik 
harakatlarini 
baholaganlar,  bu  uslublar esa har  doim ham  o’yin tuzilmasida  aniq  aks
302

---

ettira  olmaydi  va  o’yin  natijalariga  ham  doim  ham  mos  kelavermaydi. 
Jamoaning  individual  TTH  larni  bajarilish  soni  va  aniqligi  ko’pincha 
yuqori  bo’ladi,  ammo  shunga  qaramay  jamoalar  mag’lubitga 
uchraydilar. Bu xorij jamoalarida kabi  0 ’zbekiston jamoalarini  kuzatish 
jarayonlarida ham tasdiqlangan.
Ehtimol  mutaxassislarning,  musobaqa  faoliyatining  irodaviy 
ko’rsatkichlari  (usullami  bajarilish soni  va aniqligi) yetarlicha axborotli 
emas,  chunki  o’yin  harakatlari  ularning taktik muvofiqligini  va o’yinda 
uchraydigan  murakkab  holatlami  hisobga  olmasdan  qayd  etilishini 
ta’kidlashlari  bejizga  emasdir.  Birinchi  navbatda  bu  guruh  taktik 
harakatlar samaradorligini  ko’p jihatdan  aniqlovchi  asosiy texnik-taktik 
usullar hisoblangan uzatishlarga tegishli.
Ma’lumki,  futbolda  taktik  harakatlar  individual  (tpni  olib  yurish, 
aldash,  to’mi  olib  qo’yish,  zarbalar  va  boshqalar)  va  guruh  (uzatishlar 
soni,  2-6  ta  futbolchi  ishtirokidagi  kombinatsiyalar  soni  va  standart 
holatlar) 
harakatlarga 
bo’linadi. 
Amaliyotda 
qo’llaniladigan, 
futbolchilaming  musobaqa  faoliyatini  to’psiz  o’yinda  nazorat  qilish 
uslubiyati,  bu  holatni  tanlash  bo’lib  umuman  qayd  etilmaydi,  chunki 
aynan  o’yin  harakatlari  miqdorini  baholashga  imkon  beruvchi  mezon
yo’q.
Guruh  taktik  harakatlar  samaradorligi  negizida  o’yinchilaming 
bo’linmas  birdamgigida  ulaming jamoaviy  va  individual  harakatlarini 
baholashga  imkon  beruvchi  ma’lum  hususiyatlarga  ega  to’p  uzatishlar 
yotadi.  Bunday  farazni  tekshirish maqsadida jahon  chemionati  o’yinIari 
kuzatildi. Uslubiyatning ishochliligi (68 ta o’yin yakuni bo’yicha) ancha 
yuqori bo’ldi: qayd etish xatoligi 2% dan oshmadi.
Nazorat  davomida  quyidagilar  qayd  etildi:  o’z  maydoni  yarmida 
(XU  1)  va  raqib  maydoni  yarmida  (XU  2)  bajarilgan  harakatdagi 
o’yinchiga uzatishlar;  o’z maydoni yarmida (OU  1) va raqib maydonida 
(OU 2) bajarilgan oddiy uzatishlar.
Natijalar harakatdagi  o’yinchiga  uzatish  variantlari juda ko’pligini, 
lekin ular beshta guruhda aniqlanganligi ko’rsatdi.
Yurishga  qisqa  va  o’rta  uzatishlar  -   bunday  uzatishlaming 
yo’nalishi  va  manevming  muhitdagi  chegaralinishi  himoyalanuvchilar 
uchun;  yurishga  uzun  uzatishlar  “devor”  kombinatsiyasi  uchun 
qoMlaniladi; 
“uchinchiga 
devor” 
kombinatsiyasini 
bajarishda 
qo’llaniladi;  “yugurib  kelish”  kombinatsiyasini  bajarishda  yurishga 
uzatishlar.
303

---

Bunday  holatda  o’yinchilar  o’z  harakatlari  va  sheriklari  bilan 
birgalikdagi  harakatlari  bilan  himoyalanuvchilami  tanlash  holatiga 
qo’yadilar  -   to’pga  ega  o’yinchiga  hujum  qilish  kerakmi,  yoki  “devor 
orqasidan” HU ni olish uchun “o’zini taklif qiluvchi” ni yopish kerakmi.
Bunday  uzatishlar  samaradorligi  foydali  vaziyatlarni  (FV)  yaratish 
bilan aniqlandi.
FVasosiyalomatlari:
- hujumni zarba bilan yakunlash;
- hujumni raqib jarima maydonida yakunlashga faol  urinish.
Masalan, qanot uzatishlami amalga oshirish uchun kurash;
- nujumni burchakdan zarba ЬПап yakunlash;
- hujumni erkin va jarima zarbalari bilan yakunlash.
Dastlabki  ko’rsatkichlaming  (HUl  va  OUl)  axborotliligi,  HU2  va 
OU2  FV  soni  va  miqdor  ko’rsatkichlari  orasidagi  korrelyatsiya 
koeffitsiyenti bo’yicha aniqlanadi. Demak:
-  HU2  sonlari  va  FV  sonlari  orasida  statistik  bog’lanish  (r=0,72) 
mavjud;
- raqib maydoni yarimida “oddiy” uzatishlar soni va FV soni orasida 
(r=0,18)  hamda FV  sonlari  orasida (r=-0,07) statistik bog’liqlik  mavjud 
emas;
-  o’z  maydoni  yarimida  oddiy  uzatishlar  soni  va  FV  soni  orasida 
manfiy statistik bog’lanish (r= -0,69);
-  raqib  maydoni  yarimida  HU2  soni  va  ulaming  aniqligi  (r=0,82) 
orasida statistik bogManish aniqlandi.
Bu  natijalar  o’yin  amaliyoti  bilan  tasdiqlanadi.  Raqib  maydoni 
yarimida  iloji  boricha  ko’proq  YuU2  qo’llash  lozim,  chunki  uning 
aniqligi  shunday  uzatishlar hajmi  va  FV  soni  hamda  o’yining  umumiy 
natijasi  bilan  zaro  statistik  bog’liq.  27-jadvalda  bir  qator  terma 
jamoalaming hujum harakatlarida 0 ’Н samaradoligi keltirilgan.