Ўзбекистон республикаси вазирлар махкамаси ўзбекистон Олий ва Ўрта маҳсус таълим вазирлиги Ўзбекистон ҳАЛҚаро ислом академияси

2.1. Билимларни тақдим этиш усуллари 
Билимни эгаллаш – ЭТ ишлаб чиқишдаги энг нозик босқичлардан бири. 
Ҳозирда билимларни эгаллашда ҳеч қандай автоматлаштирилгна воситалар 
мавжуд эмас.
ЕТ ларнинг соҳа бўйича билимлари ўқув адабиётлари, ҳисоботлар, 
касалликлар тарихи, тажрибавий малумотлар, шахсий тажриба каби малум 
бир манбаалардан йиғилади. Билимларнинг ягона асосий манбаси - 
мутахассис-Эксперт ҳисобланадо. Билимлар бўйича муҳандис бевосита 
эксперт билан мулоқот жараёнида билимни тўплайди. 
Експерт 
Му
ҳ
андис 
Масала 
малумотлари 
Саволлар 
Билим 
Ҳ
ал этиш 
усуллари 
Формаллашган 
билимлар тузилмаси 
Билимл
ар 
базаси 

---

22 
1 расм. Билимни эгаллаш жараёни. 
Бу жараён узлуксиз, одатда ойлаб давом этадиган тизимли интервюлар 
кетма-кетлигидан ташкил топган. 
Билимлар муҳандиси эксперт билан ишлаши зарур, айни маулум бир 
вазиятда қандай йўл тутмоқда, шуни кузатиши зарур. Малум бир тоифага 
кирувчи масалани аниқ ҳал этишда унинг услублари ва қоидалари ҳақида 
тўғридан тўғри савол бериш орқали самарали ёндошувни ташкил этиши зарур. 
Бу каби қоидаларни шакиллантиришда одатда экспертга қийинчилик 
туғилади. Бу табиий ҳолат экспертиза парадокси дейилади. Шу сабабли асосий 
талаб: ўзингизнинг экспертингиз бўлиб қолманг.
2.2. Билимларни ажратиб олиш методларни таснифлаш 
2 расм. Методларни таснифланиши 
2 расмда кўриниб турибдики, таснифлашда асосий принцп билим 
манбаасига боғлиқ. Коммуникатив услуб билимларнинг жонли манбааси 
эксперт билан, текстологик услублар эса хужжат, ҳисобот, дарсликларм 
махсус адабиётлар каби билимлар манбаасига боғлиқ. Юқори босқичда бу 
гуруҳларга таснифланиши уларнинг қарама-қаршилиги ҳисобга олинмган, 
одатда муҳандис бу услубларнинг комбинациясидан фойдаланади, масала, 
аввал адабиётларни ўрганади, кейин эксперт билан мунозаралашади ёки 
тескари.
Билимларни ажратиб 
олиш 
Текстологик методлар 
Коммуникатив методлар 
“А
қ
лий хужум” 
Думало
қ
стол 
Ролли ўйинлар 
Анкета 
Интервю 
Експерт 
ўйинлар 
Нофаол 
Фаол 
Индивидуал 
Гуру
ҳ
ли 
Адабиётларни 
та
ҳ
лил этиш 
Дарсликларни 
та
ҳ
лил этиш 
Хужжатларни 
та
ҳ
лил этиш 
Кузатиш 
“Ешиттириб 
ўйла” 
қ
оидаси 
Маруза 

---

23 
Ўз навбатида, коммуникатив методларни иккига бўлиш мумкин: фаол ва 
нофаол. Нофаол метод орқали билимларни ажратиб олишда асосий ролни 
эксперт бажаради, билимлар бўйича муҳандис эса экспертнинг реал иш 
жараёнида тадбиқ этган қоида ва услубларини қайд этиб боради ёки эксперт 
томонидан керакли деб баҳоланганларнигини ёзиб олади.
Фаол методларда эса аксинча, ташаббус билимлар бўйича муҳандисда 
бўлади, у эксперт билан ўйин, диалог, интервю каби турли усуллар ёрдамида 
мулоқотда бўлади. Нофаол метод бир қарашда оддий туюлар, лекин ўз 
навбатида бундай метод билимлар бўйича муҳадисдан зийраклик, экспертнинг 
билимлар оқимини аниқ таҳлил қила олиш, билимларнинг керакли 
қисмларини аниқлаб олиш каби кўникмаларни талаб қилади.
Тескари алоқанинг йўқлиги (билимлар муҳандиси нофаоллиги) бу 
методларни самарасини камайтиради. Актив методларни экспертлар сонига 
боғлиқ равишда икки гуруҳга бўлиш мумкин. Агар уларни сони биттадан 
ортиқ бўлса, ҳар бир экспертга индивидуал ёндошган ҳолда гуруҳли мунозара 
методлари қўлланилади. Бу каби гуруҳли методлар мунозара иштирокчилари 
фаоллигини оширади ва улар билимларининг очилмаган қирраларини кашф 
этишга ёрдам беради. Ўз навбатида ҳозирги кунда индивидуал методлар 
етакчи бўлиб қолмоқда.
Ўйинли методлар ҳозирда социология, иқтисодиёт, менежмент, 
педагогика соҳаларида ўқитувчиларни, раҳбарларни ва бошқа ҳодимларни 
тайёрлашда кенг қўлланилмоқда. Ўйин – инсон ўзини одатий иш жараёнидан 
кўра анчагина эркин ҳис қиладиган фаолиятнинг ва ижоднинг асосий 
шаклидир.