Ўзбекистон республикаси ва ўрта махсус таълим вазирлиги техника олий ўқув юртлари талабалари учун дарслик сифатида тавсия этилади

Ёғ-мой маҳсулотларини сақлаш усуллари ва технологиялари

Ёғлар таркибида пигментлар бўлиб, улар ёғни бўяйди. Масалан: ксантофиллар ёғга сариқ ранг беради, В-каротин қизил, хлорофилл – яшил; госсипол – жигарранг ёки қора ранг беради.

Каратиноидлар ишқорга чидамли бўлади, шунинг учун у ишқорли рафинацияда ажраб чиқмайди. Ишқор эритмасини концентрацияси юқори бўлса нейтрализация вақтида каротиноидлар соапстокга сорбцияланади ва ёғ қисман окланади (тиниқлашади). Каротиноидлар қаттиқ сорбент юзасида актив сорбцияланади.
Хлорофиллар каротиноидлардан фарқ қилиб ишқор билан реакцияга киришиб, бирикма ҳосил қилади. Бироқ ишқорли рафинацияда тўлиқ ажралиб чиқмайди. Кунгабоқар ёғида каротиноид ва хлорофиллар бўлса, пахта ёғида эса улар билан бир қаторда госсипол ҳам мавжуд. Тозаланган ёғ ва саломас тиниқ рангда бўлиши керак, бу маргарин ишлаб чиқариш учун жуда зарур омилдир. Ёғдан бўёвчи моддаларни йукотиш учун адсорбцияли тозалаш усули қўлланилади.
Адсорбция – бу қаттиқ ёки суюқ модда сиртида бошқа модда молекулалари ва атомлари йиғилиши жараёнидир. Адсорбция адсорбент юзасидаги актив марказларни молекуляр кучи таъсирида бориб, уларни сирт юза энергиясини камайтиради. Адсорбцияни яхши бориши адсорбцияланадиган моддаларни табиати ва тузилишига боғлиқ бўлади. Масалан: қутбланмаган (кам қутбланган) бирикмалар қутбланмаган адсорбентларда яхши сорцияланади (кўмирда) ва полярланган бирикмалар қутбланган сорбентларда яхши сорцияланади. Ёғ ва мойлардаги ҳамма бўёвчи моддаларни табиати ва структураси (тузилиши) ҳар хил. Лекин улар ҳар бири узига хос қутбликка эга. Шунинг учун ҳам адсорбцияли рафинацияда танлаш қобилиятига ва активликка эга бўлган қутбли адсорбентлар ишлатилади. Бунинг учун активланган оқловчи тупроқлар ишлатилади.Бу тупроқлар табиий бентонит тупроқлар – алюмосиликатлардан олинади.
Ёғни қайта ишлаш саноатидаги ишлатиладиган адсорбентлар юқори адсорбцияли сиғимга ва актив, ривожланган юзага, ёғ сиғими катта бўлмаган ва ёғ билан химиявий реакцияга киришмаслиги ва ёғдан осон ажралиши керак. Ёғни қайта ишлаш саноатида МДХда ишлаб чиқилган активланган тупроқ-асканит ишлатилади, унинг ёғ сиғими – 75 %. Сорбент миқдори ёғдаги бўёвчи моддалар миқдорига боғлиқ, у 0.5 дан 5 % оралигида бўлади. Оқлаш жараёнининг самарадорлиги окланган ёғни ранги, ишлатилган сорбент миқдори, йукотиш ва чиқиндилар меъёрига ва окланган ёғни чиқкан миқдорига қараб аниқланади. Оқлаш жараёнида активланган тупроқ ишлатилганда бир оз изомеризация ва бир мунча глицеридлар ҳосил бўлиши кузатилади. Бу эса окланган ёғ ва мойларни сақлашда уларни сифати ва сақланиш муддатини пасайишига олиб келади. Юқорида кўрсатилган холатлар ва ёғ сиғимини катталиги иложи борича оқлаш учун ишлатилади активланган тупроқ миқдорини камайтиришни талаб қилади. Оқлаш вақти 20-30 минутни ташқил қилади. Адсорбент билан ёғнинг узоқ муддат ушлаб туриш, унинг оксидланишига олиб келади ва ёғ ер таъмини олади.
Оқлаш учун гидратация қилинган, нейтрализация қилинган, ювилган ва қуритилган ёғлар тавсия этилади. Оқлаш жараёнида оксидланишни камайтириш мақсадида жараён вакуум остида олиб борилади. Охирги йилларда бизнинг мамлакатда ва чет элларда ҳар хил конструкцияга эга бўлган чўкмани механик усулда туширадиган герметик фильтрлар ўрнатилган, узлюксиз оқлаш усуллар йўлга қуйилмокда.
Ҳамма усуллар учун оқлаш жараёни қуйидагича амалга оширилади:

• 
  адсорбентнинг ёғли суспензиясини тайёрлаш;
  
• 
  деаэрация, оқлаш жараёни;
  
• 
  адсорбентни фильтр ёрдамида ажратиб олиш
  
• 
  Оқлаш жараёнида ҳарорат 75-80 ⁰С, оқлаш аппаратидаги қолдиқ босим 4 кПа (40 мм. сим. уст. атрофида) бўлади.
  

Охирги вақтда МДХда ва чет элларда ёғларни оқлашда турли аппаратлар (Де-Смет, Альфа-Лаваль, Спешим, Окрим ва х.к.) ишлатилади.