72
insonga tabiat, jamiyat, koinot to’qrisida ma'lumot, xabar, axborat va taassurot
to’plash imkonini baradigan shamda ilgarigi tajriba izlarining esda olib qolinishi,
esda saqlanishi, qayta esga tushirilishi, eslashi, tanishi tushuniladi.
Bunga boqliq ravishda psixologiya fani oldida xotira jarayonlarini o’rganish
iblan aloqador bo’lgan
qator murakkab muammolar, masalalar tadqiq qilish
vazifasi turibdi. Bular quyidagalardan iboratdir: izlar qanday esda olib qolinadi,
esda olib qolishning fiziologik mexanizmlari qanday, esda olib qolishga qanday
ob'ektiv (tashqi), sub'ektiv (ichki), tabiiy-biologik va ijtimoiy psixologik sharoitlar
ta'sir qiladi va ularning chegaralari qanday kabilar.
O’tgan asrning 70-80 yillaridan boshlab xotirani tadqiq qilishda tajriba,
tekshiruv, sinov usullaridan foydalanila boshlangan. O’tgan asrning 80-yillarida
nemis rushshunosi German Ebbingauz "sof" xotira qonunlarini o’rganish imkonini
beruvchi, boshqacha so’z
bilan aytganda, tafakkurga boqliq bo’lmagan sholda
izlarning esda olib qolinish jarayonini tadqiqot etishning yangi uslubini taklif
qilgan.
Ma'nosiz bo’qinlarni yod olishdan iborat bo’lgan bu uslub Ebbingauzga
materialni esda olib qolishning egri chiziqiga oid qonunni kashf qilishga, uning
asosiy qoidalarini bayon etishga va ana shularning
asosida izlarni xotirada
saqlanish muddatini shamda asta-sekin so’nish sholatini tekshirishga imkoniyat
yaratgan.
XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida amerikalik rushshunos Eduard
Torndaykning tekshirishlari paydo bo’ladi. U birinchilardan bo’lib tekshirish
predmeti sifatida shayvonlarda ko’nikmalarni paydo bo’lish jarayonini tanlagan
edi.
Asrimizning birinchi o’n yilligida xotirani tekshirish yangicha ilmiy talqinga
ega bo’ldi, uning moddiy asosi to’qrisidagi muammolarga moshiyat jishatidan
mutlaqo boshqacha yondashish ro’yobga chiqdi.
Xuddi shu davr xotira psixologiyasida keskin
burilish nuqtasini vujudga
keltirdi. Akademik I. P. Pavlov shartli reflekslarni o’rganishning ilmiy metodini
taklif etdi. Bu narsa, o’z navbatida, bosh miya katta yarim sharlari yangi
boqlanishlar paydo bo’lishiga va mustashkamlanishining asosiy fiziologik
mexanizmlarini tekshirish imkoniyatini tuqdirdi.
Ana shunday qilib, ushbu
boqlanishlar paydo bo’lishiga va saqlab qolishiga yordam beradigan shart-
sharoitlar, shuningdek, boqlanishlarning saqlanishiga ta'sir qiluvchi sholatlar,
omillar va mexanizmlar tasvirlab berildi. I. P. Palov oliy asab faoliyati ta'limoti va
uning asosiy qonunlari xotraning fiziologik mexanizmlariga oid bilimlarning
asosiy manbaiga aylanib qoldi.
Bolalarda xotiraning yuksak (yuqori) shakllarini
birinchi marta tadrijiy
ravishda tadqiqot qilish taniqli rushshunos L. S. Vigotskiyga nasib etgan (1896-
1934). L. S. Vigotskiy 20-yillarning oxirilariga maxsus tekshirishlarning predmeti
qilib, xotiraning yuksak shakllarining rivojlanish muammosini tanlagan va u o’z
shogirdlariga L. N. Leontev (1903-1979) va L. V. Zankov bilan birgalikda
xotiraning yuksak shakllari rushiy faoliyatning murakkab shakli ekanligini, kelib
chiqish jishatidan ijtimoiyligini ko’rsatadi. Shuning bilan birga u murakkab,
73
moshiyatiga ko’ra, esda olib qolishning asosiy bosqichlari rivojlanishini dalillab
beodi.
Rushshunoslardan A. A. Smirnov, P. I. Zinchenkolar sham xotira bo’yicha
ilmiy-tekshirish
ishlarini olib bordilar, uning yangi qonunlari va mexanizmlarini
ochdilar, esda olib qolishning faoliyat maqsadiga boqliqligini yoritdilar, murakkab
materialni esda olib qolishning oqilona usullarini ko’rsatib berishga muvofiq
bo’ldilar. Ularning tadqiqotlari to’qrisida boshqa bobda batafsil to’xtalib o’tamiz,
shuning uchun shozir umumiy tasnif bilan cheklanamiz, xolos.
Xotirani psixologik tekshirishlarda qanchalik yuksak muvaffaqiyatlarga
erishgandan qat'i nazar izlarning saqlab qolish jarayoni uning sholatlari va
shodisalar tabiati noma'lumligicha qolavergan. Bu fan
tarmoqida uzilishlar bir
necha davr shukm surib yeklgan. Mazkur sholatning turli shaklda talqin qilish
mumkin, lekin shech mashal uni saqlash to’qrisida muloshaza yuritib bo’lmaydi.
Ushbu muammo faqatgina oxirigi o’ttiz yil ichida izlarning saqlanishi uchun
zarur bo’lgan miya qismlarini ajratib ko’rsatuvchi va esda olib qolishning va
unutishning asosida yotuvchi mexanizmlarni ko’rsatib beruvchi tekshirishlar
o’tkazila boshlandi. quyida ana shu masalalar to’qrisida muloshaza yuritiladi
shamda ilmiy-amaliy jishatlari yuzasidan dalillar keltiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
