*zbekiston respublikasi

3. Shissiyot va emosional holatlarning fiziologik asoslari 
Emosional holatlar boshqa ruhiy jarayonlar singari miya faoliyatining 
natijasi yoki mashsuli bo’lib shisoblanadi. Emosional holatlarning yuzaga 
kelishiga tabiatda va jamiyatda sodir bo’layotgan o’zgarishlar, munosabatlar, 
aloqalar, taassurotlar asosiy sababchidir. o’zgarishlar o’z navbatida, birinchidan, 
shaxs shayoti va faoliyatining jadallashi yoki pasayishiga, ikkinchidan, insondagi 
ayrim eshtiyojlarning paydo bo’lishiga yoki yo’qolishiga, uchinchidan, odam ichki 
organlari funksional holatlarining beqarorlashuviga olib keladi. Shis-tuyg’ular 
uchun eng xususiyatli fiziologik jarayonlar negizi sifatida hartsiz va hartli 
reflekslar xizmat qiladi va ularning muayyan tizimi bosh miya katta yarim harlari 
po’stida yuzaga keladi hamda shu joyda mustashkamlanadi. Murakkab hartsiz 
reflekslar esa: 1) yarim harlarning po’stloqosti bo’shliqlari: 2) miya stvoliga 
tegishli ko’rish tepachalari (do’ngliklari); 3) nerv qo’zg’alishlarini miyaning 
yuqori bo’limlaridan vegetativ tizimiga o’tkazib beruvchi markazlari orqali amalga
oshiriladi. Shaxsda shis-tuyg’ularning kechishi hamisha miya po’sti bilan 
po’stloqosti markazlarining birlikdagi (hamkorlikdagi) faoliyati natijasida 
ro’yobga chiqadi Shaxs ruhiy olamida, uni qurshab turgan tevarak-atrofda sodir 
bo’layotgan o’zgarishlar (xosh tabiiy, xosh sub'ektiv bo’lishidan qat'i nazar) 
kechinmalar sub'ekti (inson) uchun qanchalik qadr-qiymat, yuksak ahamiyat kasb 
etsa, shissiy holatlarning mazmuni shunchali purma'no bo’ladi. Buning ta'sirida 
yuzaga keladigan muvaqqat bog’lanishlar tizimining qayta qurilishi qo’zg’olish 
jarayonini shosil qiladi. Mazkur jarayon miya katta yarim harlari po’stida tarqalib, 
so’ng po’stloqosti markazlarini egallab oladi. Katta yarim harlar po’stidan pastda 
turuvchi miya bo’limlarida organizm fiziologik faoliyatining turli markazlari 
(nafas olish, ovqat shazm qilish va hokazo) joylashgan. Shu sababdan po’stloqosti 
markazlarining qo’zg’alishi ba'zi ichki a'zolar faoliyatining kuchayishiga olib 
keladi. Jumladan, nafas olish ritmikasining o’zgarishi (shayajonlanganda bo’g’ilib 
qolishini, og’ir va tartibsiz nafas olishni yuzaga keltiradi), yurak faoliyatining 
buzilishi (yurak urishini tezlashtiradi), organizmni qon bilan ta'minlash izdan 
chiqishi (uyalgandan qizarishni, qo’rqqandan oqarishni keltirib chiqaradi, ichki 
sekresiya bezlari ishining nuqsonlari ko’z yoshining oqizadi, shayajonlanganda 
og’izini quritadi, qo’rqqanda "sovuq" ter chiqaradi va hokazo.) 
Ilmiy manbalarda talqin qilinishicha, miya katta yarim harlarining po’sti 
mo’'tadil haroitida po’stloqosti markazlariga boshqaruv va tormozlov yo’sinida 
ta'sir ko’rsatadi hamda shissiyotining tashqarida ifodalanishiga yo’q qo’ymaydi. 
Miya po’sti kuchli darajada qo’zg’alsa, uning ta'sirida boshqaruvchanlik funksiyasi 
buziladi. Shaxs qattiq charchasa yoki kuchli mast bo’lsa, irradiasiya oqibatida 
po’stloqosti markazlari ham qo’zg’aladi, natijada harakatni nazorat qilishi 
yo’qoladi. 
Miya faoliyatining elektrofiziologik tadqiqotlari emosiyalarning paydo 
bo’lishida gipotalamolimbik (yunoncha hypothalamus bosh miya bo’limi nomi) 

---

tizimi va retikulyar formasiya (lotincha reticulum to’rsimon, formatio, bog’lam 
ma'nosini anglatadi) ning roli ko’rsatib o’tilgan.
Ma'lumotlarda ko’rsatilishicha, emosional holatlarning fiziologik moshiyati 
katta yarim harlar po’stining va po’stloqosti tizimi markazlarining funksiyasigina 
emas, balki ular: a) miya mexanizimlari faoliyatini faollashtiruvchi retikulyar 
formasiyaning, b) miyaning talamus (ko’rish do’ngliklari) ning, gipotalamusning 
(do’nglikosti qismining), v) yarim harlar yangi po’stlog’i orasidagi limbik 
sistemaning 
funksiyalaridir. 
Emosional 
holatlar 
uchun 
po’stloqosti 
tugunchalarining tarkibiga kiruvchi (miya katta yarim harlarining oq moddasi bilan
birlashuvi kulrang modda yig’indisi) markazlar ham muhim ahamiyatga ega. 
Agarda miya katta yarim harlari po’stlog’i harakatlarini birlashtirib, sezgilarni va
sa'i-harakatlarni nozik ifoda qilib tursa, miya formasiyalari tashqi hamda ichki 
mushitda sodir bo’ladigan o’zgarishlarga organizmning javob reaksiyalarini 
boshqaradi.
Ma'lumotlarga qaraganda, miya katta yarim harlari po’stlog’i shikastlansa, 
tashqi olamdan hamda ichki organlardan keladigan qo’zg’ovchilarning nozik 
tashlil qilinishi zaiflansa ham emosional holatlar saqlanib qolaveradi. Masalan, 
shayvonlar limbik tizimga, do’ngosti (gipotalamus) qismiga, ko’rish tepaliklariga 
yo’nalgan elektr qo’zg’atuvchilarga, retikulyar formasiyasining qo’zg’alishlariga 
xursandlik yoki diqqinafaslik, darg’azablik yoki qurqoqlik, lazzatlanish yoki 
azoblanish, roshatlanish yoki ko’ngilxijillik sifatida javob reaksiyasi shosil bo’ladi.
Psixofiziolog olimlarning ma'lumotlariga qaraganda, miyaning muayyan 
joylaridan elektrod yordamida biotoklarni yozib olishning ko’rsatishicha, sut 
emizuvchilarning gipotalamuslarida ham "roshatlanish", ham "azoblanish" 
markazlari mavjud ekan. Tajribada "roshatlanish" markazi qo’zg’atilganda yoqimli 
shislar uyg’ongan, elektr toki bilan "azoblanish" markazi qo’zg’atilganda esa 
shayvonlar qaltirab, o’zini har tomonga tashlagan. Keyinchalik sut emizuvchilar 
azoblantiruvchi emosiyadan qochishga harakat qilganlar.
Yuqorida ta'kidlanganidek, ijobiy va salbiy shis-tuyg’ularning shunga 
o’xshash markazlari bosh miyaning boshqa bo’limlarida joylashganligiga qaramay,
hartli ravishdagi roshatlanish va azoblanish markazlari ham mavjuddir bo’lib 
Emosiyalar bir-biriga yaqin masofada faoliyat ko’rsatadilar. Tajribada qo’sh (juft) 
markazlaridan birida elektrod bilan shosil qilingan qo’zg’alish eshtiyojdan kelib 
chiqqan holda salbiy yoki ijobiy emosiyadan faqat bittasini vujudga keltirgan, 
xolos. Ba'zida yondosh joylashgan markazlarda qo’zg’olish tarqalgan bo’lsa, u 
holda ambivalent yoki ikkiyoqlama reaksiya ro’yobga chiqadi. Hartli ravishda 
nomlangan markazlar (roshatlanish, azoblanish) bir-biriga yaqin joylashishiga 
qaramasdan, har xil tuzilishga ega ekanligi aniqlangan. Ma'lumotlarning 
ko’rsatishicha, "azoblanish" markazlari miyaning turli bo’limlariga joylashsa-da, 
lekin ular yagona tizim bilan boshqariladi. Salbiy emosiyalardan farqli o’laroq 
ijobiy shis-tuyg’ular va "roshatlanish" markazlari bir-birlari bilan jips aloqaga ega 
emas. Ta'kidlab o’tilgan mulohazalar emosiyalar juft hamda qarama-qarshi 
xususiyatga ega ekanligidan dalolat bermoqda. Shuning uchun har qaysi emosiya 
qarama-qarshi turkumiga ega deb qat'iy ishonch bilan aytish mumkin, jumladan, 

---

sevgi-nafrat, yoqimli-yoqimsiz, xotirjamlik-bezovtalanish mas'uliyatlik-loqaydlik 
va boshqalar.
I. P.Pavlov, Ch.Sherrington, P.K.Anoxin, N.A.Bernshteyn, Ye.N.Sokolov, 
T.V.Simonov, D.Lindsley, R.U.Liper, B.I.Dodonov, U.Jems va boshqalarning 
tadqiqotlarida ko’rsatilishicha, tashlil qilingan markazlarning qo’zg’atilishi hartli 
reflekslari shosil qilinishini mustashkamlovchi omil shisoblanadi. Buning 
natijasida elektr qo’zg’ovchi yordami bilan miya katta yarim harlarining po’stida 
bilish jarayonlari va xatti-harakatlar stereotiplarining negizini tashkil qiluvchi 
muvaqqat 
bog’lanishlar 
shosil 
qilinadi. 
Hartli 
reflekslarning 
so’nishi, 
tormozlanishi, po’stloqning tanlash (selektiv) tizimi miya stvolining uzunasi 
bo’yicha tepalikosti va po’stloqosti nerv tugunlaridagi "markazlar" ning faoliyatiga
bog’liqdir. I.P.Pavlov o’sha davrdayoq, "dinamik stereotip"ni shosil qilgandan 
keyin oliy nerv faoliyatida uni buzilish salbiy shissiyotlar kechishi uchun negiz 
bo’ladi, dinamik stereotipni oldindan tayyorlab, so’ng uni o’zgarishi ijobiy shis-
tuyg’ularni paydo qiladi, deb qat'iy ishontirgan edi. Ma'lumotlarning 
ko’rsatishicha, miyaning tepalikosti qismida (gipotalamusda) gi markazlar 
roshatlanish yoki azoblanish vaziyatlari ko’p marta takrorlansa ham shech 
o’zgarmasligi mumkin, lekin miya katta yarim harlari po’stloqosti nerv 
tugunchalari bo’ylab yoyilgan markazlar qo’zg’otilishi natijasida emosional 
reaksiyalar kuchsizlanishi, shatto so’nishi ham kuzatiladi. Bu voqelik shu bilan 
izoshlanadiki, aqliy faoliyat va axloqiy kechinmalar emosional tusi o’zining 
o’zgaruvchanligi bilan ajralib turadi. Binobarin, organizmning birlamchi 
eshtiyojlari 
yuzasidan 
signal 
beruvchi 
emosional 
reaksiyalar 
takroran 
qanoatlantirgandan keyin ham so’nmaydi. Shuningdek, organik jaroshat tufayli 
og’riq kamaymaydi, muayyan reaksiyalar o’zgarmaguncha jismoniy mashqdan 
maroqlanish shaxs ko’ngliga tegmaydi. Buning uchun albatta, salbiy, ijobiy, 
aralash (ambivalent) signallar insonning shayoti va faoliyatida o’z ahamiyatini 
yo’qotish kerak.
Turli markazlarni qo’zg’otganda yuzaga keladigan roshatlanish yoki 
azoblanish emosiyalarining sifatiga, darajasiga va barqarorligiga asoslangan holda 
har bir haroitda shissiy ifodalangan hartli reflektor aloqalar bir marta 
mustashkamlanganda shosil bo’lishini boshqa vaziyatda mustashkamlanish uchun 
ko’p urinishga qaramay aloqani tiklash mushkil ekanligini izoshlash mumkin. Bu 
o’rinda shaxsning barqaror emosional yo’nalganligi, mayllar mustashkamligi ruhiy 
hodisasini uning turmush tarzini, shayotiy ideallarni tushuntirish mumkin. 
Masalan, mayxo’r (alkogol) yoki narkoman uchun roshatlanish bilan bog’liq xatti-
harakat birlamchi bo’lganligi tufayli turli ijtimoiy voqealar (oiladagi judolik, 
ishxonadagi ko’ngilsizlik, tabiiy ofat va boshqalar) uni bu yo’ldan to’xtatib 
qololmaydi, lekin muvaqqat holat vujudga kelishi mumkin (aytaylik bir necha 
daqiqa o’zini tiyib turish), biroq tezda tabiiy eshtiyojga mutelik qilib, "tarki odat-
amri mashol" yo’sinda ish tutaveradi.