|
TO’RTINChI BO’LIM
ShAXSNING ShISSIY-IRODAVIY JABShALARI
VII BOB
ShISSIYOT
1. Shissiyot to’g’risida umumiy tushuncha
Shissiyot borliqqa, turmushga, shaxslararo munosabatga nisbatan shaxsni
sub'ektiv kechinmalarining aks ettirilishidir. Shaxs tirik mavjudod bo’lishi bilan
birga jamiyat a'zosi hamdir, shuningdek, yakkashol (individual) inson sifatida
tevarak-atrofdagi narsalar va hodisalarga nisbatan munosabatlarini xolisona
(ob'ektiv) aks ettiradi, in'ikos qiladi. Aks ettirish jarayoni favqulodda o’z ichiga
quyidagilarni qamrab oladi: a) shaxsning eshtiyojini qondirish imkoniyatiga
egalikni; b) qondirishga yordam beradigan yoki qarshilik ko’rsatadigan ob'ektlarga
sub'ekt sifatida qatnashishni; v) uni harakat qildiruvchi, bilishga intiltiruvchi
munosabatlarini va hokazo. Sub'ektiv munosabatlarning inson miyasida shis-
tuyg’ular, emosional holatlar, yuksak ichki kechinmalar tarzida aks etishi shissiyot
va emosiyani yuzaga keltiradi. Shissiyot -yaqqol voqelikning eshtiyojlar sub'ekti
bo’lmish shaxs miyasida ob'ektlarga nisbatan uning uchun qadrli, ahamiyatli
bo’lgan munosabatlarining aks ettirilishidir.
Mulohazalardan ko’rinib turibdiki, munosabat atamasi bir necha marta
matnda qayd qilindi, shuning uchun unga ayrim izoshlar berish maqsadga
muvofiqdir. Psixologiyada shali bir talay terminlar, atamalar, tushunchalar
mavjudkim, ularga moshiyat, ma'no, qo’lam, sifat, shakl jishatidan qo’llanilishi
yuzasidan ba'zi bir tuzatishlar kiritilishi ayni muddao bo’lar edi.
Psixologiya fanida munosabat tushunchasi ikki xil ma'noda qo’llanilib
kelinadi: 1) sub'ekt (shaxs) bilan ob'ekt (narsa) o’rtasida tabiiy holda (tarzda)
yuzaga keladigan o’zaro aloqa o’rnatish (ob'ektiv munosabatlar); 2) o’rnatilgan
aloqalarning aks ettirilishi (ularning kechinmasi), xususiy sub'ektning eshtiyojlari
va ularning ob'ektlararo munosabati (sub'ektiv munosabatlar), binobarin, namoyon
bo’lgan eshtiyojlarni qondirishga shay turgan narsalar bilan odam o’rtasidagi
munosabat ma'nosida ishlatiladi. Shissiyot tushunchasi kundalik turmushda va
ilmiy psixologik manbalarda har xil ma'noda qo’llaniladi. Jumladan, shissiyot
o’rnida sezgilar, anglanilmagan mayllar, anglanilmagan xoshishlar, tilaklar,
maqsadlar, talablar tushunchalardan foydalaniladi. Bu holatlar o’rtasidagi o’zaro
o’xshashlikka asoslanib ishlatilishi kundalik turmush voqealari bo’lib shisoblanadi,
xolos.
Ilmiy nuqtai nazardan kelib chiqib tashlil qilinganda "Shissiyot" odatda tirik
mavjudodlar miyasida, ya'ni shaxslarning eshtiyojlarini qondiruvchi va unga
monelik qiluvchi ob'ektlarga nisbatan uning (odamning) munosabatlarini aks
ettirish ma'nosida qo’llaniladi.
Jahon psixologiyasida "shissiyot" bilan "emosiya" terminlari (ayniqsa chet
mamlakatlarda) bir xil ma'noda ishlatiladi, lekin ularni aynan bir xil holat deb
tushunish mumkin emas. Bunday nuqson ommabop adabiyotlarda, chet ellarda
chop etilgan darsliklarda aksariyat shollarda uchraydi. Odatda tashqi alomatlari
yaqqol namoyon bo’ladigan shis-tuyg’ularni ichki kechinmalarda ifodalanishdan
iborat psixik jarayon yuzaga kelishining aniq shaklini emosiya deb atash maqsadga
muvofiq. Masalan, ranglarning o’zgarishi, yuzlarning ta'bassumlanishi, lablarning
titrashi, ko’zlarning yarqirashi, kulgu, yig’i, g’amginlik, ikkilanish, sarosimalik va
boshqalar emosiyaning ifodasidir. Lekin vatanparvarlik, javobgarlik, mas'uliyat,
vijdon, meshr oqibat, sevgi- mushabbat singari yuksak xislatlarni emosiya
tarkibiga kiritish g’ayritabiiy hodisa shisoblanar edi. Ushbu shissiy kechinmalar
o’zining moshiyati, kuch-quvvati, davomiyligi, ta'sirchanligi, yo’nalganligi bilan
bir-biridan keskin farq qilishlariga qaramay, ularni emosiya sifatida talqin qilish
oddiy safsataga aylanib qolgan bo’lar edi. Shu boisdan ularning o’zaro eng muhim
farqi shundaki, birisi ijtimoiy (shissiyot), ikkinchisi esa (emosiya) individual,
xususiy ahamiyat kasb etadi.
Ta'kidlab o’tilgan mulohazalarga qaramasdan, shissiyot bilan emosiyaning
o’zaro bir-biridan qat'iy cheklab qo’yish ham ba'zi anglashilmovchilikni keltirib
chiqarishi mumkin. Faoliyat, xulq-atvor, muomala sub'ekti o’zining shaxsi hamda
jamiyati uchun ahamiyati shisoblangan narsalar va hodisalarni aks ettiruvchi
munosabati shissiyotda mujassamlashadi. Shaxsning individual shayoti va
faoliyatiga aloqador (xosh foydali, xosh zararli bo’lishdan qat'i nazar) omillar,
qo’zg’ovchilar, turtkilarni ifodalovchi hamda kelib chiqishi instinktlar, hartsiz
reflekslar, irsiy belgilar (ovqatlanish, jinsiy, shimoyalanish, qo’rqish va boshqalar)
bilan bog’liq sodda shissiy holatlar "emosiya" deyiladi. Emosiyalar nafaqat
insonlarga, balki jonli rivojlangan mavjudodlarga ham taalluqli ruhiy (psixik)
holatlardir. Shayvonlardagi emosiyalar o’zgarishi murakkab bo’lgan tabiylik (irsiy)
alomatlarga asoslanuvchi sodda tuzilishga egadir. Odam bilan shayvon emosiyalari
o’zlarining moshiyati, tuzilishi, ta'sirchanligi, jadalligi, sifati, shakli bilan keskin
tafovutlanadi. Emosiyalar tashqi ko’rinishga xosligi bilan, muvaqqat xususiyatga
ega ekanligi bilan shissiyotdan farqlanadi.
Shuni aytib o’tish joizki, shissiyot shayvonot olamiga xos kechinma emas, u
aql-zakovat sub'ekti sanalmish shazrati insongagina xos, xolos, chunki empatik
(hamdardlik) shis-tuyg’ular shaxsning mukammallik bosqichiga ko’tarilishiga
kafolat negizidir.
Shissiyot bilan emosiya (uning yuksak darajalari nazarda tutiladi) inson
shaxsining ijtimoiy shayotiy hart-haroitlarida yuzaga kelgan, odamning ijtimoiy
tarixiy taraqqiyotida shakllangan (evolyusion yo’sinda), muayyan ijtimoiy
mushitda (jamiyatda) istiqomad qiluvchi kishilar tomonidan o’zlashtirilgan
g’oyalar, me'yorlar, qonun-qoidalar, nizomlar, qadriyatlarni aks ettiruvchi
anglanilgan shis-tuyg’ular, murakkab ichki kechinmalarni vujudga kelish
jarayonidir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
