*zbekiston respublikasi

1.2. Eshtiyojlarning turlari

Inson bir davrning o’zida ham individuallik, ham ijtimoiylikni aks ettirgan bo’lganligi sababli uning eshtiyojlari shaxsiy va ijtimoiy xususiyatga egadir. Boshqacha so’z bilan aytganda, undagi tor ma'noli shaxsiy xususiyatga ega bo’lganday tuyg’u uyg’otuvchi (tabiat in'omiga aloqador) eshtiyojlarni qondirish jarayoni ham ijtimoiy hamkorlik faoliyatining mashsuli (deshqonlar, ishchilar, xodimlar va boshqa kasbdagi) odamlarning sa'i-harakati, hamkorlikdagi mehnatining moddiy tarzdagi ifodalanishidan foydalanishida aks etadi.

Ushbu masalaga boshqacha tarzda yondashilsa, unda o’z ixtiyojlarini qondirish uchun ijtimoiy mushit negizida yaratilgan vositalar va usullardan foydalaniladi, natijada u yoki bu haroitga nisbatan eshtiyoj shis etadi. Masalan, yog’ochdan boltaga dasta yasash uchun unda xoshish mavjudligining o’zi etarli emas, balki bir qator hart-haroitlar, dastgosh, duradgorlik asboblari bo’lishi lozim, uning sifatiga nisbatan eshtiyoj ham tug’iladi. Xuddi shu boisdan unda o’z xoshish-istaklarini ro’yobga chiqaradigan talab bilan imkoniyatga qaratilgan eshtiyoj vujudga keladi. Insondagi tor ma'nodagi eshtiyojlar uning shaxsiy talablarini qondirish bilan cheklanib qolmasdan, balki hamkorlik faoliyatida yuzaga keluvchi jamoaviy eshtiyojlar yakkasholligiga oid xususiyat kasb etadi. Aytaylik, ma'ruza o’qishga taklif qilingan o’qituvchining mashg’ulotga puxta tayyorgarligi o’z predmetining o’ta fidoyisi ekanligi uchun emas, balki jamoa nufuziga dog’ tushirmaslik mas'uliyati, ijtimoiy burch shissiga nisbatan eshtiyoj sezganligi tufayli amalga oshadi Shaxsiy eshtiyoj guruhiy, jamoaviy munosabatlar uyg’unlashib ketganligi sababli o’zaro qorishiq xususiyatga ega bo’ladi. Har qanday individual faoliyatga nisbatan eshtiyojning tug’ilishi ijtimoiy alomat, umumiylik, hamkorlik xususiyatini kasb etib, faoliyatga yondashuvda yaqqashollik umumiylikni, umumiylik esa aloshidalikni uzluksiz ravishda beto’xtov aks ettirib turadi.

Psixologiya fanida eshtiyojlarni tasniflash ularni kelib chiqishi va o’z predmetining xususiyatiga binoan amalga oshiradi.

Odatda o’zlarni kelib chiqishiga binoan eshtiyojlar tabiiy va madaniy turga ajratiladi.

Tabiiy eshtiyojlarda inson faoliyatining faolligi, o’z shaxsiy shayotini shimoya qilish, o’z avlodi shayotini saqlash, uni qo’llab-quvvatlash uchun zaruriy hart-haroitlarga tortilganlik, tobelik aks etadi. Tabiiy eshtiyojlar tarkibiga odamlarning ovqatlanish, tashnalikni qondirish, jinsiy moyillik, uxlash, issiq va sovuqdan asranish, musaffo shavoga intilish, tana a'zolariga dam berish kabilar kiradi. Tabiiy eshtiyojlar uzoq vaqt davomida qondirilmasa, uning oqibatida inson shalokatga mashkum bo’ladi, o’z sulolasi shayoti va faoliyatini xavf ostiga qoldiradi. Tabiiy eshtiyojlar insonda shayvonot ajdodlarnikiga va ibtidoiy jamoa a'zolarinikiga o’xshash bo’lsa-da, lekin ular o’zining psixologik moshiyatiga ko’ra mavjudodlarnikidan ham sifat, ham miqdor jishatdan tafovutlanadi. Eshtiyojlarni qondirilish usullari, shakli, quroli tobora takomillashib borishdan tashqari, ularning moshiyati, mazmuni ham o’zgarib bormoqda, misol uchun Hozirgi zamon kishisi eramizdan oldingi ajdodlarimizga nisbatan boshqacha tarzda o’z eshtiyojlarini ro’yobga chiqaradi va ularni qondirishga intiladi. Uy ro’zg’or buyumlarining o’zgarishi eshtiyojlarini qondirish yo’llari takomillashuvidan darak beradi. Shuning uchun insonlarning tabiiy eshtiyojlari ijtimoiy tarixiy xususiyatga ega, chunki ular ijtimoiy tarixiy taraqqiyot mashsulidan iboratdir.

Inson faoliyatining faolligi insoniyat madaniyatini mashsuli bilan bog’liqligini ifodalab, madaniy eshtiyojlarni yuzaga keltiradi. Madaniy eshtiyojlar, madaniyat to’g’risida mulohaza yuritilganda uning ijtimoiy ildizlari kishilik tarixining dastlabki manbalari bilan uzviy bog’lanib ketishini ta'kidlab o’tish lozim. Lekin tabiiy eshtiyojlar madaniy eshtiyojlar bilan o’zaro uyg’unlashgan bo’lib, birinchisi ikkinchisini taqozo etadi, chunki ular biri-birining negizidan kelib chiqadi. Xuddi shu boisdan madaniy eshtiyojlar ob'ektiga tabiiy eshtiyojlarini qondiruvchi uy-ruzg’or buyumlar, mehnat faoliyati orqali boshqa kishilar bilan bog’lanish vositalari, madaniy aloqalar o’rnatish usullari, shaxslararo muomalaga kirishish uslublari, ijtimoiy turmush zaruriyatiga aylangan narsalar, o’qish va tajriba orttirish yo’llari kiradi. Odatda jamiyat ta'lim va tarbiya tizimini egallash, xalq an'analari, marosimlari, bayramlari, odatlari, rasm-rusumlari, xulq-atvor ko’nikmalarini o’zlashtirish jarayonida rang-barang madaniy eshtiyojlar vujudga keladi, yangicha ma'no kasb eta boshlaydi. Yuqorida ta'kidlab o’tganimizdek, tabiiy eshtiyojlar qondirilmasa, ular insonni shalokat yoqasiga yetaklaydi, biroq madaniy eshtiyojlarning qondirilmasligi unday oqibatlarga olib kelmaydi, ammo odamda madaniy fazilatlarning shakllanishiga putur yetkazadi, uning kamolotini sekinlashtiradi.

Shu narsani ta'kidlab o’tish joizki, madaniy eshtiyojlar o’zining darajasiga ko’ra, jamiyat tomonidan o’z a'zolari oldiga qo’yilayotgan talablar bilan bog’liqligiga binoan, ular o’zaro bir-birlaridan keskin tafovut qiladi. Masalan, Hozirgi zamon yoshlarining bilim olishga nisbatan tinimsiz izlanishini, ya'ni bilim olish eshtiyojining moshiyatini eng so’ngi moda bo’yicha kiyinishga odatlangan xuddi shu yoshdagi tengdoshining eshtiyojlarini bir xil mezon bilan o’lchash va basholash adolatdan emas. Chunki eshtiyojlarning moshiyatiga, ularni qondirish uchun amalga oshirish ko’zda tutilgan faoliyat natijasiga, ularning xususiyatiga ijtimoiy yoki individual yo’nalganligiga binoan, har qaysisi aloshida-aloshida basholanadi.

Ijtimoiy jamiyat tomonidan o’z fuqarolari oldiga qo’yilayotgan talablariga, jamiyatning shuquq asoslariga, xalq an'analariga, yurish-turish qoidalariga, ma'naviyat va qadriyat tizimiga, maslak va dunyoqarash moshiyatiga mos tushadigan eshtiyojlar yuksak onglilik, ijtimoiy faollik, ma'naviy kamolot uchun xizmat qiladi, jamiyat taraqqiyotining muhim mezonlaridan biri bo’lib madaniy eshtiyojlarni tug’ilish va ularni qondirilish darajasi va ma'naviyatni egallashdagi roli shisoblanadi.

Psixologiya fanida eshtiyojlar o’z predmetining xususiyatiga ko’ra moddiy va ma'naviy turlarga ajratiladi, ularni keltirib chiqaruvchi mexanizmlar manbai turlicha ekanligi e'tirof etiladi.

Insonning ovqatlanish, kiyinish, uy-joyiga ega bo’lish, maishiy turmush ashyolariga intilish, komfort shissini qondirish bilan bog’liq madaniyat predmetlariga nisbatan eshtiyoj sezish moddiy eshtiyojlar majmuasini yuzaga keltiradi. Ma'naviy madaniyatni yaratish va o’zlashtirish, shaxsning o’z fikr mulohazalari va shis-tuyg’ulari bo’yicha boshqa odamlar bilan muomalaga kirishish hamda axborat almashtirish, badiiy va ilmiy adabiyotlar bilan tanishish, mashalliy matbuotni o’qish, kino va teatr ko’rish, musiqa tinglash kabilarga eshtiyoj sezish, ya'ni ijtimoiy ong mashsuliga tobelik manaviy eshtiyojlar tizimini vujudga keltiradi.

Ma'naviy eshtiyojlar moddiy eshtiyojlar bilan uzviy bog’liq bo’lib, vujudga kelgan ma'naviy eshtiyojlarni qondirish jarayoni moddiy eshtiyojlarning tarkibiga kiruvchi moddiy narsalar yordamida amalga oshiriladi chunonchi, kitob, yozuv qog’ozi va boshqalar.

Eshtiyojlarning turlari shaqida fikr bildirganda yana shu narsaga e'tibor berish kerakki, kelib chiqishiga binoan tabiiy turga taalluqli eshtiyoj o’z predmetiga ko’ra moddiy guruhga, xuddi shu mezonlar bo’yicha bir davrning o’zida madaniy eshtiyojning moddiy yoki ma'naviy eshtiyoj turkumiga kiritish mumkin. Shu tariqa eshtiyojning kelib chiqishi va predmeti xususiyati bo’yicha ikki mezonga asoslanib muayyan guruhlarga ajratiladi. Inson ongining tarixiy taraqqiyotiga nisbatan va eshtiyojlarning ob'ektiga bo’lgan munosabatiga binoan, har xil tasniflanadi va xuddi shu mezonlarga ko’ra ular rang-barang turlarga ajratiladi. Ularning izchilligi, barqarorligi, doimiyligi, ko’lami, ahamiyatliligi, predmetliligi, ijtimoiyligi, individualligi kabi xususiyatlari bilan o’zaro bir-biridan farqlanadi. Eshtiyojlar faoliyati va xulq-atvor motivlari bilan jips aloqada bo’ladi.