|
Sintez-shunday bir tafakkur opnrasiyasidirki, biz narsa va shodisalarning analizda bo’lingan, ajratilgan ayrim qismlarni, bo’laklarini sintez yordami bilan fikran yoki amaliy ravishda birlashtirib, butun sholiga keltiramiz. Sintez elementlarning, narsa va shodisalarning qismlari va bo’laklarini bir butun qilib qo’shishdan iborat aqliy faoliyat ekanligi ta'rifdan ham ko’rinib turibdi. Analiz amaliy bo’lgani kabi sintez ham amaliy xarakter kasb etadi. Masalan, motor yoki dvigatelning qismlarini, detallarini yiqishtirib o’rni-o’rniga joylashtirilganda, ya'ni sintez qilinganda motor yoki dvigatel shosil bo’ladi. Avtomashinaning kuzovani, kabinasini, motor va shokazo qismlari sintez qilingan mashaldagina bir butun avtomashinani bunyod etish mumkin. Turli psixologik mavzularni o’rganish orqali psixologiya fani to’qrisida yaxlit tushuncha paydo bo’ladi. Kimyoviy elementni reaksiyaga kiritish yo’li bilangina istalgan birikma shosil qilish imkoniyati tuqiladi.
Rassomlar ko’z, qosh, burun va kishining boshqa organlarini mutanosib raivshda chiziq orqali bir butun inson shaklini yasash, yaratish imkoniyatiga ega bo’ladilar va shokazo.
Birinchi sinf bolasi o’z sharf xaltasidagi kesilgan sharflardan foydalanib bo’qin, bo’qinlardan so’z, so’zlardan gap, gaplardan qisqa inshaklsiya, undan esa shikoya tuzadi. Talabalar O’zbekiston tarixi fani xalqimiz, davlatchiligimiz, madaniyatimiz, san'atimiz hamda bugungi kunimiz to’qrisida ma'lumot olinadi.
Ish-sharakatlarni yaxlitlash tufayli bir butun moddiy narsa shosil bo’ladi, ish-sharakatlarda ham sintez operasiyasini qo’llasa bo’lar ekan. Tarixiy qashramonlar, buyuk sarkardalar, arboblar to’qrisida ham xuddi shunday fikr va muloshazalar yuritish mumkin.
Xalq orasida Afandi, Aldar ko’sa, Rustambek, Alpomish, Zulqarnay, suv parisi ajdarsholar, jinlar, alvastilar, devlar, Semurq, oltin baliq va boshqa narsalar ham ayrim organlarni-shayvon va inson tuzilishini, shis va shayajonlarni, xarakter va irodani birlashtirib, yagona afsonaviy obrazlar yaratishga muvaffaq bo’lingan.
Analiz va sintez o’zaro bevosita mustashkam boqlangan yagona jarayonning ikki tomonidir. Agar narsa va shodisalar analiz qilinmagan bo’lsa, uni sintez qilib bo’lmaydi, shar qanday analiz predmetlarni, narsalarni bir butun sholda bilish asosida amalga oshirilishi lozim.
Talaba va o’quvchilarni analiz va sintez qilishga o’rgatishda fikrlarni muayyan ob'ektlarga yo’naltirish asosiy rol o’ynaydi. Bunda ular, albatta, qanday va qay yo’sinda ish bajarilishlari kerakligini bilish olishlari zarur. Masalan, o’smirlarni ona tili darslarida analiz va sintez faoliyatiga o’rgatish uchun istalgan jumlani, chunonchi "It bo’ynini burmasdan qalatiroq bukildi, och ko’zlari biln menga bir qarash qildi-da, dumini qisib o’zini o’rmonga urdi" gapini mustaqil sholda tashlil etish vazifasini qo’yish (agar sinaluvchanlar bu vazifani bajarishga qiynalsalar, eksperimentatorning o’zi yordam berishi) mumkin. Ular predmet nomini anglatadigan so’zlarni aloshida ko’chirib yozishlari va so’zlarning qanday so’roqqa javob bo’lishini aniqlashlari, ot va so’z turkumlariga ta'rif berishlari. Shu so’z turkumiga xos belgilarni (predmetni bildirib, kimq va nimaq so’roqlarga javob bo’lishini) aloshida ifodalashlari kerak.
Mazkur vazifani o’quvchilardan biri qanday bajarganligini ko’zdan kechiraylik: " gapga predmetni bildirgan so’zlar mavjud. Masalan, it, bo’ynini, ko’zlari, dumini. Bular nimaq so’roqiga javob bo’ladi. Ana shu so’roqlarga javob bo’lib, predmetlarning nomini bildirgan so’zlar ot deb ataladi.
Otning eng mushim, boshqa so’zlardan ajratib turuvchi belgisi-bu predmetni bildirishi va savollaridir.
Predmetni anglatuvchi so’zlar turli xil qo’shimchalar bilan kelishi mumkin". Sinaluvchi o’smir o’quvchilarning ana shu muloshazalari asosida shuni aytish mumkinki, analiz va sintez operasiyasi quyidagicha aqliy faoliyat tizimsidan, tarkibiy qismlardan iborat; a) berilgan topshiriqni diqqat bilan o’qish; b) tekstdagi so’zlarni fikran parchalash; v) o’xshash so’zlarni ajratish, ya'ni mayda bo’laklarga bo’lish; g) o’xshash so’zlarni yaxlit sholda keltirish; d) tekstdagi so’zlarni fikran yiqish; j) gapning strukturasini tiklash va boshqalar.
Talabalarning mustaqil bilim olish faoliyatida, jumladan konspekt tuzish, referat tayyorlash, seminarga shozirlik ko’rish, kurs ishi va diplom yozish kabi aqliy faoliyatning turli shakllarida avval analiz, so’ng sintez operasiyalaridan foydalanadilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
