Ўzbekiston respublikasi

Sezgilarni o’lchashni asosan ikki metodi psixologiya fanida shukm surib keladi. Ulardan biri bevosita metod deb atalib sub'ektiv ravishda basholashga asoslanadi. O’lchashning ikkinchi metodi esa alamatlarni ob'ektiv ravishda basholashga asoslangan bo’lib sezgilarning bilvosita (bevosita) mavjudligiga qaratilgandir.

Bevosita metod yoki qo’zqatuvchining so’z bilan basholash metodi quyidagicha tuzilishga egadir: sinaluvchiga teri, tovush, yoruqlik ta'sir qila oladigan qo’zqatuvchi shavola qilinadi, dastavval qo’zqatuvchi minimal intensivlikka (jadallikka) ega bo’ladi, so’ng ularning kuchi orttirib boriladi. Mazkur tadbirlan keyin sinaluvchi "u qaysi bir sezgi qo’zqatuvchisining dastlab sezganligiga" javob berish so’raladi.

Teri sezgirligini o’lchash uchun maxsus asbob "esteziometr" qo’llaniladi. Eshitish sezgirligini o’lchash audiometr yordamida amalga oshirilib, tovushlarning turli darajalaridjagi intensivligi aniqlanadi. Ba'zan kichkina temir sharni shar xil balandlikdan tashlab ko’rish orqali ham yuqoridagi maqsad amalga oshiriladi. Ko’rish sezgirligini aniqlash esa sinaluvchi ko’ziga yoruqlikning turli tuman intensivlikda yuborish orqali (gosho qoronqilikda), quyidan yuqoriga yoruqlik birligi (ya'ni lyuks) orttirib boriladi. Ta'm va shid bilish sezgirligi ham maxsus asboblar yordamida o’lchanadi, gosho kimyoviy usul ham qo’llaniladi.

Bevosita metodi ob'ektiv alomatlarga asoslanib ish yuritishni taqazo etadi. Sobiq sovet psixologlari, psixofiziologlari G. V. Gershuni, Ye. N. Sokolov, O. S. Vinogradov va boshqalar mazkur metod yordamida ko’p yillar mobaynida ilmiy tadqiqot ishlarini olib borganlir. Ma'lumki, sezgilar shech mashal sust bilish jarayoni bo’lmagan binobarin, ular vegetativ, elektrofiziologik, nafas olish olish jarayonlari o’zgarib boradi, shuning uchun o’z tabiati bilan reflektor jarayondir. Sezgilardagi reflektor o’zgarishlar ularning ob'ektiv ravishda yuz berayotganligining ko’rsatkichi shisoblanadi. Masalan, sezgilarni shosil qiliuvchi shar qanday qo’zqatuvchi reflektor jarayonlarni ham vujudga keltirishga qodir: qon tomirlarining torayishi, tekri galvanik refleks (teri elektr qarshshiligining kamayishi), miyaning elektr aktivligi chastotasining o’zgarishi (alfa, ritma, depressiyasi sholati) qo’zqatuvchiga qarab ko’zning yo’nalishi, bo’yin muskullarining taranglashuvi va boshqalar.

Mana bu narsalarning barchasi sezgilarning paydo bo’lishini ob'ektiv ko’rsatkichi bo’lib shisoblanadi.

Yuqoridagi tadqiqotchilarning fikriga qaraganda, sinaluvchiga kuchsiz qo’zqatuvchi bilan ta'sir etilsa, ya'ni sub'ektga kuchsiz qo’zqatuvchi bilan ta'sir etilsa, u sholda sub'ektda shech qanday sezgi shosil bo’lmaydi, shuningdek, sanab o’tilgan reflektorlarda ham o’zgarish yuz bermaydi.

qon tomir yoki elektrofiziologik reaksiyalar kuchsiz qo’zqatuvchi ta'sirida ham aniq namoyon bo’lishi mumkin, aksincha sezish jarayoni esa amalga oshmaydi. Bu sholatni elektroensefagrafik reaksiyalar tasdiqlaydi. Tovush qo’zqatuvchiga kelib chiqqan sholda G.V.Gershuni inson subsensor diapazonga ega degan ilmiy qoyani olqa suradi. Bu narsa anglashinilmagan fiziologik reaksiyalar, sezib bo’lmas qo’zqatuvchilarga asoslanadi.