Ўзбекистон республикаси қурилиш вазирлиги мирзо улуғбек номидаги самарқанд давлат архитектура-қурилиш институти

3.9. Қурилиш материалларини танлаш ва уларни экологик баҳолаш 
Қурилиш материалларини экологик баҳолашда атроф-муҳитга нафақат 
материалнинг ўзини, шунингдек, унинг ҳаётда айланиш жараёнига ҳамроҳ 
бўлган барча жараёнлар - уни ишлаб чиқариш учун хом ашёни қазиб олиш, 
эскирганда йўқ қилиш ёки кўмиш, ундан ҳам афзалроқ, янги материалларни 
ишлаб чиқаришда ундан қайта фойдаланиш. Бу эса материалнинг 
"айланма" ҳаётий фаолиятини ва экологик муаммоларни ҳал қилиш-
чиқиндилар миқдорини камайтириш ва захираларнинг сақланишини 
таъминлаш имконини беради. Материалларнинг экологик хавфсизлиги "бу 
ерда ва ҳозир" тамойили бўйича эмас, балки "ҳамма жойда ва ҳар доим" 
тамойили бўйича кўриб чиқилади ва баҳоланади. Шу билан бирга, зарарли 
моддаларни чиқариш, чиқиндиларни шакллантириш ва ҳ.к. каби тўғридан-
тўғри ва аниқ салбий таъсирлар (масалан, хом ашё танқислиги) ҳам 
баҳоланади. 
Материалнинг ҳаётий фаолияти
даги 
экологик таъсирларни баҳолашнинг 
принципиал схемаси
қуйидаги босқичларни таҳлил қилишни ўз ичига олади: 
- хом ашёни олиш; 
- материаллар ва маҳсулотлар ишлаб чиқариш; 
- қурилиш босқичи (материални қўллаш); 
- фойдаланиш (объектдаги материалнинг"ҳаёти"ни, унинг сифатини 
сақлаб қолиш учун уни назорат қилиш зарурати, фойдаланиш босқичини 
узайтириш учун таъмирлаш, тиклаш, реконструкция қилишда ишлатиладиган 
материаллар билан мослиги); 
- қайта ишлаш (утилизация) ёки қайта ишлатиш (материални 
алмаштириш, бинони ва иншоотларни бузишда). 
Қурилиш босқичида турли материаллар, қурилиш элементлари ва бутун 
бинонинг яроқлилигини аниқлаш, шунингдек, материалнинг узоққа 
чидамлигини баҳолаш муҳим аҳамиятга эга. Юқори чидамлилик кўрсаткич 
материалнинг барча хусусиятларини узоқ вақт давомида сақлаб туришини 

---

101 
англатади ва маҳсулотни таъмирлаш ёки алмаштиришдан олдин ундан узоқ 
муддат фойдаланиш билан характерланади. Материалдан фойдаланиш 
муддатини узайтириш орқали атроф-муҳит таъсири даври камаяди. Алоҳида 
қурилиш тугунлари материалларининг узоққа чидамлиги ҳар доим бутун 
бинонинг узоққа чидамлиги жараёнига мос келиши муҳимдир. Материалнинг 
ҳаётий даврининг ҳар бир босқичида экологик баҳолаш чиқинди миқдори ва 
қурилиш материалларини ишлаб чиқаришда зарарли моддаларни атроф-
муҳитга чиқариш имкониятини ҳисобга олади. Пардозлаш маҳсулотларини 
баҳолашда эътибор материалнинг инсон саломатлигига таъсирини таҳлил 
қилишга қаратилади. Экологик баҳолаш натижаларига кўра, гигиеник 
сертификатлашдан ўтган материаллар ҳам фойдаланиш учун номақбул 
бўлиши мумкин. Рад этишга сабаб, уларнинг таркибида соғлиқ учун зарарли 
моддалар мавжудлиги ҳисобланади. Бундай материаллардан турар-жой ва 
жамоат биноларида фойдаланмаслик тавсия этилади. Фойдаланиш чеклови 
остига фенол-формалдегид боғловчи ёғоч қириндили материаллар, боғловчи 
сифатида 
органик 
эритувчиларда 
фосфогипс, 
клейлар 
ва 
бўёқлар 
ишлатиладиган материаллар, ПВХ (PVC) ва бошқаларни ўз ичига олган 
материаллар киради. Фойдаланишдан воз кечиш бинодаги ички муҳитнинг 
сифатини характерловчи кўрсаткичларга (улардан зарарли моддаларни 
хоналарнинг ҳавосига, намликка ва бошқаларга чиқиши) асосланган бўлиши 
мумкин