|
1. Interferensiya hodisasi
Interferensiya - yorug‘likni tо‘lqin tabiatini namoyon bо‘lishining bir
isbotidir. Interferensiya sо‘zi lotin tilida interfere – “xalaqit bermoq” degan
ma’noni anglatadi. Bu juda qiziq va chiroyli manzara ma’lum shartlar bajarilganda,
ikkita yoki bir nechta tо‘lqinlarning qо‘shilishi natijasida kuzatiladi. Ikki yorug‘lik
tо‘lqini qо‘shilib, bir-birini kuchaytiradi yoki susaytiradi. Natijada ekranda
markazi bir nuqtada yotuvchi yorug‘ va qorong‘i halqalar navbat bilan joylashadi.
Bular interferension maksimum va minimum deb yuritiladi. Interferensiya
hodisasini biz kundalik hayotimizda juda kо‘p kuzatganmiz. Masalan, suv betiga
tо‘kilgan neft maxsulotlarining har xil rangda tovlanishi, kapalaklar qanotining
tovlanishi, «Havoga uchirilgan sovun pufagi atrofdagi narsalarga xos bо‘lgan
barcha ranglar bilan tovlanadi. Sovun pufagini tabiatning eng ajoyib, eng nozik
mо‘jizasi desa bо‘ladi» deb ta’riflagan edi Mark Tven.[3]
Sovun pufagining kishiga shunchalik zavq baxsh etishiga xuddi ana shu
yorug‘lik interferensiyasi sababdir. Ingliz olimi Tomas Yung yupqa pardalarning
har xil rangda tovlanish sababini biri pardaning tashqi yuzasidan, ikkinchisi esa
ichki yuzasidan qaytuvchi 1 va 2 tо‘lqinlarning (1- rasm) qо‘shilishidan deb
tushuntirish mumkin, degan genial fikrni maydonga tashladi.
1- rasm
Bunda yorug‘lik tо‘lqinlarining interferensiyasi sodir bо‘ladi - ikki tо‘lqin
qо‘shiladi, buning oqibatida natijaviy (yig‘indi) yorug‘lik tebranishlari fazoning
6
turli nuqtalarida kuchayadigan yoki zaiflashadigan vaqt о‘tishi bilan
о‘zgarmaydigan manzara kо‘zatiladi.
Interferensiya (yig‘indi tebranishlarining vaqt о‘tishi bilan о‘zgarmaydigan
manzara kо‘zatiladi. kuchayishi yoki zaiflashuvi) natijasi yorug‘likning pardaga
tushish burchagi, pardaning qalinligi va tо‘lqin uzunligiga bog‘liq.
Agar singan ikkinchi tо‘lqin qaytgan birinchi tо‘lqindan tо‘lqinlar
uzunligining butun soni qadar kechiksa, yorug‘lik kuchayadi (2.a-rasm). Agar
ikkinchi tо‘lqin birinchi tо‘lqindan tо‘lqin uzunligining yarim tо‘lqinlarining toq
soni qadar kechiksa, yorug‘lik zaiflashadi (2.b-rasm). Tо‘lqinlarning qо‘shilishida
turg‘un interferension manzara hosil bо‘lishi tuchun tо‘lqinlar kogerent bо‘lishi,
ya’ni ularning tо‘lqin uzunliklari bir xil va fazalari farqi о‘zgarmas bо‘lishi kerak.
а
б
2-rasm.
Tо‘lqinlarning qо‘shilishi
Pardaning tashqi va ichki yuzalaridan qaytgan tо‘lqinlarning kogerent
bо‘lishiga sabab shuki, bu tо‘lqinlarning ikkalasi ham bitta yorug‘lik dastasining
qismlaridir.
7
Ikkita odatdagi mustaqil manbadan chiqadigan tо‘lqinlarga kelsak ular
interferension manzara hosil qilmaydi, chunki bunday manbalardan chiqadigan
ikki tо‘lqinning fazalari farqi doimiy emas.[4-7]
Yung rangdagi farq tо‘lqin uzunligidagi (yorug‘lik tо‘lqinlarning
chastotasidagi) farqda ekanligini ham tushundi.
Kogerent tо‘lqinlar hosil qilish usullari
Yuqorida aytganimizdek, ikkita mustaqil yorug‘lik manbai chiqargan yorug‘lik
tо‘lqinlari
qо‘shilganda
intensivliklar
qо‘shilishini
kuzatish
mumkin,
interferensiyani emas.
Yuqoridagi
mulohazalardan
kо‘rinadiki,
yorug‘lik
nurlarini
interferensiyasini kuzatish uchun kogerent yorug‘lik dastalarini hosil qilish kerak.
Kogerent yorug‘lik manbai olishning eng mumtoz usullaridan biri yuqorida bayon
etilgan Yung usulidir.
Interferensiya olish usullarini S.I.Vavilov ikki tipga bо‘ladi:
Frenel tipidagi interferensiya (Yung, bikuzgu, biprizma, bilinza usullari va
hokazo).
Nyuton tipidagi interferensiya (yupqa pardadagi, ponadagi, Nyuton halqalari va
boshqalar).
Biz quyida kogerent tо‘lqinlar hosil qilishning ayrim usullari bilan
batafsilroq tanishamiz.
Biye bilinzasi. Biye nomi bilan mashhur bо‘lgan bu sxema diametri bо‘yicha
kesilgan linza yordamida amalga oshiriladi; linzaning ikkala yarimi bir-biridan
ozgina uzoqlashtiriladi, shu tufayli nurlanuvchi S nuqtaning ikki S
1
va S
2
haqiqiy
tasviri hosil bo‘ladi. Yarim linzalar orasidagi yoriqni K ekran yopib turadi
S
1
va S
2
lardan kelayotgan ikkala yorug‘lik oqimi ustma-ust tushgan sohada
interferensiya yuz beradi. Interferension maydondagi M nuqtaning yoritilganligi
interferensiyalashuvchi ikki nurning yo‘l farqiga bog‘liq. Chizmadan ko‘rinishicha,
interferensiyalashuvchi yorug‘lik oqimlari fazoviy burchak o‘lchamlari orqali
belgilanadi, bu burchaklar kattaligi dastalarning ustma-ust tushgan qismlarini
8
aniqlovchi nurlar orasidagi
2
2
2
1
1
1
2
Do'stlaringiz bilan baham: | 
