Òzbekiston Respublikasi Oliy va òrta maxsus ta'lim vazirligi

2.2. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni maktab ta’limiga tayyorgarlik holatini eksperimental o‘rganish natijalari
Maktabgacha yoshidagi eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning nutqini xolatini tekshirish natijalari taxlili maktabgacha yoshidagi eshitishda nuqsoni bo‘lganbolalarning lug‘at boyligini shakllantirish yo‘llarini darajasini aniqlash imkoniyatini berdi.
Maktab yoshidagi eshitishda nuqsoni bo‘lganbolalarning nutqini tekshirish jarayonini oddiydan murakkabga qaratib olib bordik va aniqlangan natijalardan shuni ko‘rish mumkin-ki, maktabgacha yoshidagi eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning lug‘at boyligini shakllantirilib borishiga qaramay o‘quvchilar javoblari juda past ko‘rsatkichni ko‘rsatdilar. maktabgacha yoshidagi eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning lug‘at boyligini tekshirish bo‘yicha topshiriqlarni bajarilishi talab qilingan topshirig‘imizning natijalari 1- jadvalda foiz ko‘rsatkichlarida ko‘rsatilgan. Ta’kidlovchi eksperimentda Toshkent shahridagi Olmazor tumani 106-conli ixtisoslashtiriilgan maktabning maktabgacha bo‘limi tanlandi.10 nafar maktabgacha yoshidagi eshitishda nuqsoni bo‘lgan tarbiyalanuvchilari qatnashdilar,Maktabgacha yoshidagi eshitishda nuqsoni bo‘lgan tarbiyalanuvchilari lug‘at boyligini L.R.Mo‘minova tomonidan ishlab chiqilgan (ekspressiv va impressiv nutqni tekshirish uchun) metodikalaridan asosida o‘rganildi.Eksperimentimizda eshitishda nuqsoni bo‘lgantarbiyalanuvchilarga og‘zaki va yozma topshiriqlar berildi.Eshitishda nuqsoni bo‘lganbolalarda faol lug‘atning holatini o‘rganish uning passiv lug‘atdan ancha kam ekanligini ko‘rsatadi.
Eshitishda nuqsoni bo‘lganbolalarning faol lug‘atining umumiy holati 1 – jadvalda ko‘rsatilgan. Eksperiment jarayonida tekshirilgan bolalarning insonning gavda qismlarini to‘g‘ri nomlay olmadilar. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning 5 tasi (50%) uy jihozlaridan predmetlarni nomladilar, qolganlari esa predmetlarni nomlay olmadilar, lekin eksperimentatorning rag‘batlantiruvchi yordamidan, ko‘rsatmasidan so‘ng ham (eksperimentator predmetni ko‘rsatadi va so‘raydi: “Qani aytchi, bu nima edi?”) eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning 5 tasi (50%) uy jihozlaridan predmetlarni nomladilar. Predmetlarni kategoriya bo‘yicha umumlashtirish yuzasidan berilgan, fikr yuritishga yo‘naltirilgan topshiriqlar Eshitishda nuqsoni bo‘lganbolalarda katta qiyinchilik tug‘dirganligi aniqlandi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning 4 tasi (40%) uy jihozlaridan predmetlarni umumlashtirdilar, qolganlari esa predmetlarni rag‘batlantiruvchi yordamidan, ko‘rsatmasidan so‘ng ham (eksperimentator predmetni ko‘rsatadi va so‘raydi: “Qani aytchi, bu nima edi?”) eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning 6 tasi (60%) uy jihozlaridan predmetlarni umumlashtirdilar, faol nutqda eshitishda nuqsoni bo‘lganbolalar umumiy tushunchani ifodalaydigan so‘zlarni xususiy tushunchani ifodalaydigan so‘zlarni xususiy tushunchani anglatadigan so‘zlar bilan almashtiriladi. Oyoq kiyimlarini ifodalovchi rasmlar guruhini bolalar “tuflilar”, idish tovoqlarni – “piyolalar”, “ichadigan narsalar”, mebellarni – “shkaflar”, transportlarni – “mashinalar” deb nomladilar.
Shuningdek, eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar umumiy tushunchalarni ifodalaydigan so‘zlar o‘rniga predmetlarning tadbiqiy tomonini ifodalovchi so‘zlardan foydalanishlari aniqlandi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarda lug‘at boyligining cheklanganligi javob berish, hikoya qilish jarayonida kerakli so‘zni topa olmaslikda, ko‘pincha hatto predmetni nomlay bilmaslikda namoyon bo‘ldi.
So‘z boyligining kamligi, shuningdek, bilim va tasavvurlarning chegaralanganligi sababli aqli zaiflarning ko‘pchiligi qushlar, ba’zi hayvonlar, ularning bolalari nomlarini, yil fasllarini almashtirib qo‘llashi, oylar nomining, ketma-ketligining, u yoki bu fasl belgilarining bilmasligini tavsiflaydi.
Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalardagi lug‘at boyligining kamligi so‘zlarga sifatlar topishda, predmetlarning belgilarini nomlashda ham namoyon bo‘ldi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning 3 tasi (30%) uy jihozlaridan predmetlarni belgisini nomladilar, qolganlari esa predmetlarni nomlay olmadilar, lekin eksperimentatorning rag‘batlantiruvchi yordamidan, eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning 7 tasi (70%) predmetlarni belgilarini nomladilar.Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalardagi lug‘at boyligining kamligi so‘zlarga sifatlar topishda qiyinchilik tug‘dirdi.
5.So‘zlarga antonimlarni topish jarayonida bolaga avval birin-ketin ko‘rsatilgan rasmlarni nomlash, so‘ngra so‘zlarga antonimlarni topish taklif qilindi .Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalardagi lug‘at boyligining kamligi so‘zlarga antonimlarni topishda qiyinchilik tug‘dirdi., Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning 3 tasi (30%) so‘zlarga antonimlarni topdilar, qolganlari esa predmetlarni nomlay olmadilar, lekin eksperimentatorning rag‘batlantiruvchi yordamidan, eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning 7 tasi (70%) so‘zlarga antonimlarni topdilar.
Predmetlar va harakatlar tasvirlangan rasmlar bo‘yicha gaplar tuzish: “Bu qo‘g‘irchoq. U olma ushlab turibdi. Bu o‘quvchi . O‘quvchi dars tayyorlayapti” eshitishda nuqsoni bo‘lganbolalardagi lug‘at boyligining kamligi so‘zlarga gap tuzishda qiyinchilik tug‘dirdi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning 3 tasi (30%) rasmlar bo‘yicha gaplar tuzdilar, qolganlari eksperimentatorning rag‘batlantiruvchi yordamidan, eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning 3 tasi (30%) rasmlar bo‘yicha gaplar tuzdilar. Rasm asosida gaplar tuzish topshirig‘i 4 ta bola (40%)bu topshiriqni bajara olmadilar. Eshitishda nuqsoni bo‘lganbolalar lug‘at zaxirasini tekshirish natijalari ularda gaplar sintaksisining deyarli rivojlanmaganligi aniqlandi. Tekshirilgan eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning barchasi rasmlarga qarab gap tuzishda bitta so‘z bilan chegaranishlari aniqlandi. Masalan, Malika taklif qilingan rasmlarni ko‘rib chiqib (rasmda bola tasvirlangan, u olma ushlab turibdi)- “bola” deb gap tuzdi.Eksperiment jarayonida eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalardan ba’zilarigina nutqida faqat sodda gaplardan foydalanishlari aniqlandi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar tomonidan tuzilgan gaplarda ko‘makchi so‘zlarning yo‘qligi ko‘zga tashlanadi. Tekshirish jarayoni eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar nutqida so‘zlar tartibi buzilishining ham ko‘p hollarda uchrashi mumkinligini ko‘rsatadi.