‘zbekiston respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi umumiy psixologiya

Qanday  qilib  sezgi  biz  kutgan  narsamizga,  emotsiyalarmizga 
ta’sir etadi?
Hamma  ko‘rgan  narsasiga  ishonadi.  Bizda  kam  bo‘lsa-da  to‘liq 
m a’lumot  bo‘lsa,  biz  unga  ko‘proq  ishonamiz.  Tajribamiz,  kutgan 
narsamiz bizni sezishimizni ta’minlaydi yoki aqliy qobiliyatimiz sez-
89

---

gi  hissim izga  katta  ta ’sir  k o ‘rsatadi.  O dam lar  o ‘spirinlam ing  o ‘ziga 
o ‘xshagan juftig a  ulam ing  ota-ona yoki  bolasi  b o ‘lishsa  ularga  isho- 
nishadi (Bressan  &  Dai  M artello,  2002).
Jum ladan, quyidagi rasm ni  biz  qanday tasavvur qilishim iz m um ­
kin?  Ayolmi  yoki  saksafon  chalayotgan  insonm i?  Rasm da  ifodalan- 
gan  ikkala tasvirga ketm a-ket  qarasak, biz u lam ing har ikkovini ham  
yaqqol tasvirini  k o ‘rishim iz m umkin.
H ar kuni sezgiga oid bir qator m isollarga duch kelam iz.  1972-yilda 
Britaniya  gazetalarining  birida  Shotlandiyadagi  Loch N ess  koMidagi 
m axluq  haqida m a ’lum otlar  bosib  chiqarilgan  edi.  U ndagi  surat yoki 
tasvirga olingan rasm lar ichidagi  eng hayratlilaridan  biri  b o ‘lgan edi. 
A gar  bu  m a ’lum ot  sizda  ham   ishonch  hissini  u y g ‘otgan  b o ‘lsa  de- 
m ak,  siz  ham   xuddi  k o ‘plab  m ushtariylar  singari  1-rasm da  bu  m ax- 
luqning  rasm ini  k o ‘rishga  m ush arraf  b o ‘lasiz.  2-rasm:  Ishontirish. 
D o ‘stingizga ikkala rasm ni ham  k o ‘rsating. R asm  m arkazini k o ‘rsatib 
o ‘rtada  nim ani  k o ‘rayotganini  so ‘rang  agar  d o ‘stingiz  bir  qarashda 
ikkala  rasm da  saksafonchi  va  ayolning  rasm ini  payqay  olsa,  dem ak 
bunda u o ‘z ishonchiga asoslangani  aniq b o ‘ladi.
IDROKNINIG PSIX O LO G IK  XUSUSIYATLARI
Idrok 
-  sezgi  a ’zolariga  bevosita  ta ’sir etib  turgan  narsa  va  hodi- 
salam ing kishi  ongida butunligicha aks  ettirilishi  idrok deyiladi.
Idrokning  sezgidan  farqi,  narsalam i  um um lashgan  holda,  uning 
ham m a  xususiyatlari  bilan  birgalikda  aks  ettirilishidir.  Idrokning 
m uhim   xususiyatlari  uning  predm etliligi,  yaxlitligi,  strukturaliligi, 
doim iyligi  (konstantligi)  va  anglashilganligidir.  Idrok  psixologiya 
fanida  “persepiya”  (lotincha,  qayd  etish)  m a ’nosini  bildirib,  uning 
sodda turi persepsiya, tajribaga o ‘tgan qism i, “appersepsiya” deyiladi.
90

---

Idrok  tug ‘m am i  yoki  o ‘zlashtirilganm i?”  -   degan 
savol  ahami- 
yatlidir.  Har ikkalasiga ham  (tug‘m a  ham da o ‘zlashtirilgan) deb javob 
bera olam iz.  Idrok -  his-tuyg‘ular,  ruhiy  kechin- 
m alar  orqali  boyitib  boriladi.  Shu  sababli  ham 
bizga  turli  darajadagi  tahlil  natijalari  zarur 
b o ia d i.  „O ddiy”  tushunchalar  bu  inson  miya- 
sining  yaratuvchilik  mahsulidir.
U shbu  rasm da  noaniq  b o ‘lgan  ot  yoki  tulen 
shakli  m avjud.  A gar  10  ta  odam dan  ferm a  hay- 
vonlari  haqida  o ‘ylashlari  so ‘ralsa,  ushbu  10  ta 
odam dan  taxm inan  7  tasida  ot  haqida,  bordi-yu 
ulardan  dengiz  hayvonlarini  o ‘ylashlari  so ‘ralsa  10  ta  odam dan  7  ta­
sida  tulen  haqida  tushuncha  hosil  b o ‘ladi22.  Idrokning  asosida  narsa 
va  hodisaning  yaxlitlashgan  obrazi  yotadiki,  bu  obraz  boshqalaridan 
farq qiladi.  Idrok o ‘ziga  nisbatan  soddaroq b o ‘lgan  sezgi jarayonlari- 
dan  tashkil  topadi.  M asalan,  olm aning  shaklini,  hidini,  m azasini, 
rangini  sezam iz,  y a ’ni  alohida-alohida  xossalar ongim izda  aks  etadi. 
Bu  -   sezgilarim izdir.  Sezgilar  yaxlit  tarzda  idrok  jarayonini 
ta ’m inlaydi.  Lekin  olim lar  idrokni  sezgilam ing  oddiygina,  m exanik 
tarzdagi  birlashuvi,  degan fikrga  m utlaq  qarshilar.  Chunki  idrok ong- 
li,  m aqsadga  qaratilgan  m urakkab jaray o n  b o ‘lib,  unda  shaxsning  u 
yoki  bu obyektga shaxsiy m unosabati  va  idrokdagi faolligi asosiy rol 
o ‘ynaydi.  Masalan,  buni isboti  uchun k o ‘pincha 
Rubin figurasi 
tavsiya 
etiladi.  U n da  ik k ita   qora  profil  oq  fonda  berilg an.  B ir  qarashda 
ayrim lar  bu  rasm larga  qarab,  «Bu  -   vaza»  deb  atasa,  boshqalar  uni 
bir-biriga  qarab  turgan  ikki  kishi  yuzining  yon  tom ondan  k o ‘rinishi, 
deb ta ’riflashi m um kin. Shunisi xarakterliki, 
birinchi  m arta shu rasm ni k o ‘rgan odam  uni 
yaxlit  idrok  qilib,  nim a  ekanligini