‘zbekiston respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi umumiy psixologiya

MOTIVATSION KONSEPSIYALAR
Motiv  va  motivatsiya  muammosi  jahon  psixologiyasida  turli- 
tuman  nuqtayi  nazardan  yondashish  orqali  tadqiq  qilib  kelinmoqda. 
Uzoq va yaqin chet ellarda o‘ziga xos psixologik maktablar vujudga 
kelgan bo‘lib,  ulaming  negizida  ilmiy  pozitsiyalar va  konsepsiyalar 
mohiyati jihatdan farqlanuvchi  g‘oyalar va yo‘nalishlar mujassamla- 
shadi. Hozir ulaming ayrimlariga qisqacha to‘xtalib o ‘tamiz.
Bixeviorizmning  asoschisi  Dj.Uotson  (1878-1938)  psixologiya 
fanining  bosh  vazifasi  xulqni  tadqiq  etishdan  iborat  deb  tushunadi. 
U psixik hodisalardan mutlaqo voz kechib, xulqni ikki shaklga, ya’ni 
ichki  va  tashqiga  ajratadi,  ular  o‘zaro  javoblar  stimuli  bilan  uzviy 
bog‘liq ekanligini ta’kidlab o ‘tadi.  Bixeviorizm uchun «xulq» asosiy 
tushunchaga aylanib, uning psixikasi bilan aloqasi chetlab o‘tilgandir.
185

---

Shunga  qaramasdan,  ba’zi  bixevioristlar,  jumladan  E.Tomdayk,
E.Tolmen,  K.Xoll,  D.Xebb  kabilar  xulq  motivatsiyasiga  muayyan 
darajada  e’tibor  qilganlar.  Ular  o‘zlarining  izlanishlarida  xulq  mo- 
tivatsiyasining  «quyi  darajalari»ni  o'rganib,  kalamushlarda  tajriba 
ishlarini  olib  borib, jonivorda  ochlik,  tashnalik  va  ularning  turlicha 
darajalarini  reaksiya  tezligiga  nisbatan  namoyon  bo‘lish  xususiyati, 
har xil  sharoitda motivatsiyaning kuchi to‘g ‘risida muayyan qonuni- 
yatlar  ochishga  intilganlar.  Hozirgi  zamon  bixevioristlari  stimulni 
tashqi  qo‘zg‘atuvchi  sifatida  talqin  qiladilar  va  organizmning  ichki 
energiyasini  faollashtiruvchi  deb  hisoblaydilar.  Neobixevioristik na- 
zariyalar yangi  qo‘zg‘atuvchilar,  drayvlar paydo  bo‘lishiga  asoslan- 
gan bo‘lib,  ular insonni  organik qoniqtirish  bilan  stimul natijasining 
uyg‘unlashuvi  sifatida  tahlil  etiladi.  Ularning  ta’kidlashiga  ko‘ra, 
ikkilamchi  qo‘zg‘ovchilar  organik  qo‘zg‘atuvchilarning  go‘yoki 
qobig‘iga  o‘xshaydi,  xolos.  Vilyam  Makdugall  (1871-1938)  moti­
vatsiyaning  irsiy  (tabiatdan  beriladigan)  xususiyatga  ega  degan  ho- 
latni asoslash uchun tug‘ma instinktlar masalalari bilan mazkur voqe- 
likni bog‘lab tushuntirishga harakat qilgan.
Motivatsiya -  ehtiyoj  yoki  istak,  stimullashtirilgan va yo‘naltiril- 
gan xulq-atvordir.
Biz  motivatsiyaning  uch  turini  yoritib  beramiz:  ochlik,  jinsiy 
mayl va maqsadga erishish motivlari. Shu bilan birga boshqa motivlar 
ham mavjud (chanqoqni uyg‘otuvchi, qiziquvchanlik va ma’qullanish 
ehtiyoj i).
Millatchi Devid Mendel  (1983) bir voqeada ochlik  “ota va o ‘g ‘il 
bir burda non uchun itdek urishishga tayyor edilar” deb eslaydi.
20 yoshli o‘g‘il otani uxlab yotganida uning yostig‘i ostidan nonni 
o‘g‘irlab yegan, bunday holatni qanday yuz berganini ota qayta-qayta 
o ‘ylayverib tushkunlikka tushib qoladi.  Oxir-oqibat ota vafot etadi.
“Ochlik insonni juda qiyin holatga olib keladi61”.
Ochlik jinsiy  mayl  va  maqsadga  erishish  motivlaridan  oldinda  tu- 
radi. Psixologlaming motivlar haqidagi qarashlariga to‘xtalib o‘tadigan 
bo‘lsak,  biz  buni  3  yo‘nalishga  ajratishimiz  mumkin:  instinktiv  na­
zariya  (hozirgi  kunda  evolutsion nazariya), xohish-istaklarni jilovlash