|
‘u
berish
- biror butunlik qism lariga alohida urg‘u berish.
•
Tiplash
- bu m urakkablashgan uslubdir. Rassom aniq epizodni
y aratadi, shu bilan birga uni o ‘ziga singdiradi va uning voqeligi-
ga aylanadi. A dabiy obraz ham shunday y araladi, u obrazlarda har
xil ep o x alam in g turli tabaqalari va u lam in g tabiatlariga aham iyat
beriladi. Eng ch am barchas b o g ‘liqlik tasav v ur va fikrlash orasida
b o ‘ladi:
• To‘xtovsiz qabul qilish chegaralaridan ortiqcha fikrlarni ajratadi;
• K elajak haqida hayratlanishni u y g ‘otadi;
• Avval b o ‘lib o ‘tgan narsalam i jonlantiradi.
• S o ‘z idrokning vaqtinchalik, yangi aloqalarida asosiy jo y egal-
laydi. Tasavvur sezilarlicha tushunish jarayonini chuqurlashtiradi va
kengaytiradi. U dunyoni yaxshilashda katta aham iyat egallaydi.
Tasavvur bu ijodiy jarayonning asosiy qismi hisoblanadi.
K o ‘p odam lar tasavvur yorqinligi darajasi bilan farq qiladilar.
A gar biz bunga tegishli shkala bor deb faraz qilsak, bir qutbda tasav
vur yorqinligi juda yuqori b o ‘lgan odamlar va boshqa qutbda - tasavvur
yorqinligi juda xira odam lar b o ‘ladi. Odatda, tasavvur rivojlanishining
126
yuqori darajasi ijodiy m ehnat qiladigan odamlarda kuzatiladi - yozuv-
chilar, rassom lar, m usiqachilar va olimlar.
Eslatib o 4 ish joizk i, inson rivojlangan tasavvur bilan tu g ‘ilmaydi.
Tasavvur kishining har tom onlam a rivojlanishi bilan zich b o g‘liq
b o ‘lib, u o ‘quv va tarbiya jarayonida, tasavvur, xotira, iroda va his-
siyot bilan rivojlanadi.
Tasavvur rivojlanish dinam ikasini ifodalovchi, aniq bir yosh
chegarasini aniqlash ju d a qiyin. T a sa w u rn in g erta rivojlanishiga
m isollar mavjud. M asalan, M otsart m usiqa to 'q ishni to ‘rt yoshida
boshlagan. Repin va Serov olti yoshidanoq yaxshi chizar edilar.
Shu bilan birga kech tasavvur rivojlanishi, kelajakdagi rivojlanish-
ning past darajada b o ‘lishiga ta ’sir etm aydi. Tarixga nazar soladigan
b o ‘lsak, buyuk insonlar, m asalan Enshteyn, tasavvur rivojlanishi bi
lan ajralm agan va, aksincha, ulam i geniy deb ataganlar.
Inson ta sa w u rn in g rivojlanish etapini aniqlash ju d a qiyin b o is a
ham , uning shakllanishining m uayyan qonuniyatlari m avjud. Shun
day qilib, ta sa w u rn in g birinchi belgilari idrok jarayoniga b o g ‘liqdir.
Misol uchun, bir yarim yoshda bolalar eng oddiy hikoya yoki ertakni
ham eshita olishm aydi, ular boshqa biror narsaga ch a lg ‘ishadi yoki
uxlab qolishadi, biroq o ‘z boshidan kechirgan hikoyalam i rohat bilan
tinglashadi. Bu hodisa aniq tasavvur va idrok bir-biri bilan b o g iiq
ekanligini ko‘rsatadi.
Bola o ‘z boshidan kechirgan voqealar haqida diqqat bilan eshitadi,
chunki uning tushunchasida bu voqealar mavjud. Idrok va tasavvur
o ‘rtasidagi b o g ‘liqlik keyingi qadam da ham saqlanib qoladi. Bola
o ‘ynayotgan vaqtida avval olingan taassurotlam i boshqatdan ishlab
chiqaradi, k o ‘rinishini o ‘zgartiradi. O ddiy stul sam olyot bortiga ayla-
nadi, korobka - avtom ashinaga. Aytib o ‘tish kerakki, bolaning tasav-
vuri ilk obrazlari uning xatti-harakatiga b o g ‘liq b o ‘ladi. Bola orzu
qilm aydi, o ‘sha faoliyat o ‘yinligiga qaram ay u obrazni boshqatdan
ishlab chiqadi va o ‘z faoliyatida o ‘sha obrazni m ujassam etadi.
Bola tasavvuri rivojlanishining asosiy bosqichi bolaning nutqi
rivojlanish davri bilan bo g ‘liq. N utq bolaga nafaqat m uayyan obraz-
lar balki, yanada xayoliy narsalam i va tushunchalam i tasavvur qilish
127
imkoniyatini beradi. Bundan tashqari, nutq bolaga oddiy tasavvuriy
faoliyatdan nutqiy faoliyatga o‘tish imkonini beradi.
0 ‘z navbatida nutqning rivojlanishi bilan bir qatorda bolaning
amaliy tajribasi va e’tibori o‘sib boradi. Buning natijasida bola endi-
likda predmet qismlarini alohida predmet sifatida qabul qiladi va eslab
qoladi. Biroq, sintez real hayotdagi noaniqliklar bilan sodir bo‘ladi. Ye-
tarlicha hayotiy tajribaga va tanqidiy qarashga ega emasligi natijasida,
bola obrazlami real hayotdagiday tasavvur qila olmaydi. Bu bosqich-
ning e’tiborga moyillik jihati shundaki, bu paytda bolaning tasawurida
o‘zi bilmagan holda hayoliy obrazlar paydo bo‘ladi. Ko‘p hollarda bu
obrazlar vaziyatga bog liq ravishda yaraladi.
Tasawumingkeyingi rivojlanishbosqichi uning aktivko‘rinishlari
bilan bog‘liq. Bu bosqichda tasavvur jarayoni ixtiyoriy ravishda
amalga oshiriladi. Tasawuming aktiv ko‘rinishlari paydo bo‘lishi
katta yoshlilaming tashabbusi bilan yuzaga keladi. Masalan, katta
odam boladan biror ish qilishni so‘raganda (daraxt chizishni, kubik-
chalardan uycha yasashni va h.k.), u tasavvur jarayonini aktivlashti-
radi. Katta odamning iltimosini bajarish uchun bola avval tasawurida
ma’lum bir obraz yaratishi kerak bo‘ladi. Bunda tasavvur jarayoni
ixtiyoriy hisoblanadi chunki, bola bu jarayonni boshqarishga urinadi.
Keyinchalik bola ixtiyoriy tasavvumi kattalaming ishtiroki-
siz amalga oshira boshlaydi. Tasawuming rivojlanishi bolaning
o ‘yinlarida aks eta boshlaydi. Ular ma’lum bir maqsad va m a’noga
ega bo‘ladi. Endilikda atrofdagi predmetlar nafaqat shunchaki pred
met balki bolaning tasawurlarini amalga oshirish uchun obyektga
aylanadi. Bola 4-5 yoshdan boshlab o ‘z fikriga ko‘ra chizish, qurish
va narsalar joyini o‘zgartirish amallarini bajaradi.
Tasawuming rivojidagi boshqa bir muhim bosqich maktab yo-
shida sodir bo‘ladi. Maktab darsliklarini o‘rganishga bo‘lgan ehtiyoj
bolaning tasavvur jarayonini aktivlashtirishini shart qilib qo‘yadi.
Maktabdagi bilimlami o‘zlashtirish uchun bola o‘zining tasavvurini
maksimal darajada ishga soladi bu esa unda tasavvuriy obrazlami
qayta ishlash jarayonining o‘sishiga olib keladi.
Maktab yillaridagi tasavvurlami tezlik bilan rivojlanishining yana
boshqa bir sababi, o ‘qish davomida bola jadallik bilan yangi, turli xil
128
obyektlar haqida va haqiqiy olamdagi hodisalar haqida tushuncha-
lar hosil qila boshlaydi. Bu tushunchalar tasavvur uchun zarur bo‘lib
maktab o ‘quvchisini ijodiy g‘ayrat bilan rag‘batlantirib turadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
