Zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlatuniversiteti


Nisbat kategoriyasi haqida umumiy tushuncha



Download 0,74 Mb.
bet22/153
Sana06.06.2022
Hajmi0,74 Mb.
#641804
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   153
Bog'liq
Tasdiqlayman” O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor

Nisbat kategoriyasi haqida umumiy tushuncha. Nisbat kategoriyasi harakatning subyekt (bajaruvchi)ga munosabatini ifodalaydi. Bu munosabat maxsus grammatik shakl bilan yuzaga chiqadi. Masalan, Shoir she’r yozdi gapida ega bevosita ish-harakatning bajaruvchisi bo‘lib, bajaruvchi va harakat munosabati nol shaklli aniq nisbat bilan ifodalangan; oqituvchi bolaga kitobni oqitdi gapida harakatning bevosita va bilvosita bajaruvchisi (o‘qituvchi bilvosita, bola esa bevosita bajaruvchi) farqlangan. Dovul chalindi gapida harakat bajaruvchisi noaniq, majhul. Demak, nisbati o‘zgarishi bilan fe’lning bajaruvchisida ham o‘zgarish yuz beradi. Nisbat kategoriyasi fe’lning bo‘sh subyekt valentligini to‘ldirib, muayyanlashtrib uni nutqqa moslaydi.
Hozirgi o‘zbek tilida fe’l nisbatining beshta ko‘rinishi ajratiladi: aniq nisbat, ozlik nisbati, orttirma nisbat, birgalik nisbati, majhul nisbat.
Aniq nisbat. Bu nisbatda subyektga munosabat nol shakl orqali ifodalanadi va shakl UGMsi «harakatning ega bilan ifodalangan shaxs yoki predmet tomonidan bajarilishi yoki bajarilmasligini bildirish»dir: (bildi), (kordi), (soradi), (aytdi), (qaytdi) kabi. Bu nisbatdagi fe’l o‘timli (oldi) yoki o‘timsiz (uxladi) bo‘lishi mumkin.
Nol shakl UGMsida o‘zi mansub kategoriyaning mohiyatini boshqalariga nisbatan to‘laroq aks ettiradi. Ma’lumki, fe’lning barcha shakllarini ikkiga – kategoriya ichidagi shakllarning o‘zaro ziddiyatida aniq bir belgiga ega bo‘lgan belgili shakllarga (masalan, aniq nisbatdan boshqa nisbat shakllari) va bu ziddiyatda aniq belgiga ega bo‘lmagan shakllarga (masalan, aniq nisbat shakli) ajratish mumkin. Birinchi guruh shakllar o‘zlari mansub kategoriyaning UGMsidan aniq bir ko‘rinishni «xususiylashtirib» oladi. Ikkinchi guruh shakllarida xususiylashma noaniq bo‘ladi. Ikkinchi guruh shakllari (bizningcha, aniq nisbat) o‘zi mansub kategoriyaning umumiy namoyandasi bo‘ladi. Shuning uchun ular matn va sharoit talabi bilan boshqa shakllar ma’nosini ifodalashi, aniq nisbat ham belgisiz shakl sifatida boshqa nisbat shakllari o‘rnida bemalol qo‘llanaverishi mumkin. Yuqorida bunga aniq nisbatdagi fe’l (masalan, (hayajonlanmoq))dan o‘zlik nisbati ma’nosi uqilib turishi misolida amin bo‘lgan edik.
Ozlik nisbati. O‘zlik nisbati asosan [-(i)n],ba’zan [-(i)l] ko‘rsatkichi yordamida o‘timli fe’ldan hosil bo‘ladi. [-(i)sh]affiksi o‘zlik nisbati hosil qilishda kammahsuldir:(kerishdi), (joylashdi), (qorishdi)kabi so‘zshakllardagina buni kuzatish mumkin. O‘zlik nisbati UGMsi – «harakatning subyekti va obyektini birlashtirish, o‘timli fe’lni o‘timsiz fe’lga aylantirish».
Ayrim holda grammatik shakl o‘zlik nisbatiniki bo‘lsa-da, bu shakl harakatning bajaruvchiga qaytishini, bajaruvchi ham harakat obyekti ekanini bildirmaydi: Bir mahal Gulomjon tuynukdan erinib chiqayotgan tutunga qarab sozlandi. (M.Ism.) Song uzun donglik ortiga otib, korinmay ketdi. (P.Qod.) Yigit kozini yashirishga joy topolmay qiynaldi. (S.Ahm.) Davlatbekovning tugilgan qishlogi Bodomzor bu yerdan on bir chaqirim pastda. (P.Qod.) O‘zlik nisbati shakli o‘timli fe’lni o‘timsiz fe’lga aylantiradi.
O‘zlik nisbati shakli har qanday o‘timli fe’ldan ham yasalavermaydi. Masalan, (oqi), (hayda), (kes), (ek), (min), (tik), (sugor) kabi fe’ldan o‘zlik nisbati hosil qilinmaydi. Shuningdek, orttirma nisbatdagi o‘timli fe’ldan ham o‘zlik nisbati hosil qilinmaydi.
Semantikasida ma’noviy siljish ro‘y berayotgan o‘zlik nisbati shakliga ega fe’llar bu nisbatdan xoli qaralishi lozim: Yuzlari semizlikdan tirsillagan Arabboy kerilgan bir holda soradi. (P.Tur.) Bu qishloqda Avazning eng ochilib gaplashadigan tengdoshi shu Zamonali edi. (P.Qod.) Bunday hol ayrim mualliflarning ba’zan nisbatni so‘z yasalishi sifatida qarashiga, ba’zan izohli lug‘atlarda bosh so‘z (leksema) sifatida berishlariga sabab bo‘ladi.
Shaklning to‘laqonli o‘zlik nisbati ekanligi yoki emasligini aniqlashda boshqariladigan so‘z yordam beradi. Aslida o‘zlik nisbatdagi fe’l o‘timsiz bo‘lganligi sababli tushum kelishigidagi fe’l bilan bog‘lanmaydi. Ayrim hollarda bu shakldagi fe’l bilan boshqacha hol kuzatiladi. Masalan, choponini yopindi birikuvida o‘zlik nisbat shaklidagi fe’l tushum kelishigidagi fe’lni boshqarmoqda. Demak, bunda nisbat shakli bo‘lsa-da, mazkur nisbatga tegishli ma’no mavjud emas. Ma’no va shakl yaxlit emas ekan, bu birikuvda o‘zlik nisbatini qidirish ma’qul emas.
Xulosa sifatida aytish mumkinki, o‘zlik nisbatida harakat subyekti «subyekt-obyekt» qiyofasiga kirib, avvalgi obyekt yo‘qoladi. Qiyoslang: Halim kiyimini kiydi – Halim kiyindi. Birinchi gapda Halim subyekt, kiyim obyekt, ikkinchi gapda obyekt yo‘q, Halim esa «subyekt-obyekt»dir.

Download 0,74 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   153




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish