Zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlatuniversiteti



Download 0,74 Mb.
bet21/153
Sana06.06.2022
Hajmi0,74 Mb.
#641804
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   153
Bog'liq
Tasdiqlayman” O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor

Kompozitsiya usuli. Bu usul vositasida qo‘shma va juft fe’l yasaladi.
Qoshma fe’l. Qo‘shma fe’ltarkibiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi:
a) ism+fe’l; b) fe’l+fe’l.
Ism+fe’l tipidagi fe’lni hosil qilishda yordamchi fe’l vazifasida [qilmoq], [etmoq], [aylamoq], [bolmoq], [bermoq], [olmoq], [topmoq], [yemoq], [urmoq, [kormoq, [kelmoq], [keltirmoq]kabi birlik keladi: [abgor qilmoq], [ado bolmoq], [ayyuhannos solmoq], [javob bermoq], [javob olmoq], [xalal bermoq], [xabar olmoq], [qiron solmoq], [tartibga keltirmoq], [oh urmoq], [tush kormoq], [ qonim topmoq] kabi.
O‘zbek tilida fe’l+fe’l tipidagi fe’l barmoq bilan sanarli: [sotib olmoq], [olib bormoq], [olib kelmoq], [olib chiqmoq], [olib qochmoq], [ishlab chiqarmoq] kabi.
Juft fe’l. Juft fe’l grammatik shakliga ko‘ra ikki ko‘rinishda bo‘ladi:
a) biri ravishdosh, ikkinchisi boshqa shaklda: [aylanib-orgilmoq], [yelib-yugurmoq], [yayrab-yashnamoq], [oynab-kulmoq], [qollab-quvvatlamoq];
b) har ikki qismi bir xil shaklda: [aylanib-orgilib], [oylamay-netmay], [aralashib-quralashib], [achib-bijib], [tejab-tergab], [qisinib-qimtinib], [yuvib-tarab], [yayrab-yashnab].
Tilshunosligimizda fe’l ibora bilan qo‘shma fe’l chegarasi aniq oydinlashtirilmagan.
Juft fe’llar tarkibiy qismining qo‘llanishiga ko‘ra quyidagi shakllarda bo‘ladi:
1) qismlari yakka holda ishlatiladigan juft fe’llar:
a) qismlari o‘zaro sinonim: [hormay-tolmay], [qollab-quvvatlamoq];
b) qismlari o‘zaro antonim: [kelib-ketib], [olib-tirilib], kirib-chiqib], [otirib-turib];
v) qismlarining ma’nosi yaqin: [aylanib-orgilmoq], [yeb-ichmoq], [oynab-kulmoq], [oshirib-toshirib], [yuvib-tarab].
2) ikkinchi qismi yakka (mustaqil) ishlatilmaydigan fe’l: [aldab-suldab], [yiglab-siqtab], [yamab-yasqab], [qolgan-qutgan].
5-MA’RUZA
MAVZU: FE’LNING TASNIFLOVCHI VA O‘ZGALOVCHI KATEGORIYALARI


REJA:
1. Nisbat kategoriyasi va uning shakllari tizimi. Nisbat kategoriyasi umumiy grammatik ma’nosining nutqiy voqelanishida lisoniy va nolisoniy omillar hamkorligi.
2. Bo‘lishli-bo‘lishsizlik kategoriyasi va shakllarining umumiy grammatik ma’nosi ularning substansial mohiyati sifatida. Bo‘lishli-bo‘lishsizlik kategoriyasining tasdiq-inkor kategoriyasiga munosabati. Bo‘lishli-bo‘lishsizlik kategoriyasi umumiy grammatik ma’nosining nutqiy voqelanishida lisoniy va nolisoniy omillar munosabati.
3. Fe’lning o‘zgalovchi kategoriyasi va uning shakllari: sifatdosh, ravishdosh, harakat nomi.
4. Fe’lning harakat tarzi kategoriyasi murakkab tarkibli kategoriya sifatida. [Ravishdosh+ko‘makchi fe’l] harakat tarzi kategoriyasi shakli sifatida. Harakat tarzi kategoriyasi va shakllarining umumiy grammatik ma’nosi.
5. Harakat tarzi kategoriyasi umumiy grammatik ma’nosining nutqiy voqelanishida lisoniy va nolisoniy omillar munosabati. Fe’lning nokategorial shakllari tizimi.


Fe’l tasniflovchi kategoriyalari haqida umumiy ma’lumot. Fe’lning tasniflovchi kategoriyalari faqat shu turkumga xos grammatik shakllar sistemasi. Ular nisbat, o‘zgalovchi, harakat tarzi, bo‘lishli-bo‘lishsizlik kategoriyalari. Fe’l kesimlik yoki nokesimlik vazifasida bo‘lishidan qat’i nazar, ushbu shakldan birida bo‘lishi shart. Ular fe’l leksemaning lug‘aviy ma’nosini modifikatsiya qilish vazifasini bajaradi. Tasniflovchi shakllar orasida nisbat fe’l leksemani modifikatsiya qilish darajasi jihatidan boshqalaridan ustuvor. Shu boisdan nisbat fe’lni boshqa so‘z turkumidan ajratib turuvchi asosiy morfologik belgi. O‘zgalovchi, nisbatdan farqli o‘laroq, fe’lning nokesimlik vazifasi uchun xoslangan. O‘zgalovchi kategoriyasining umumlashgan grammatik ma’nosi – fe’lni kesim vazifasidan tashqarida boshqa, ya’ni hokim so‘z bilan bog‘lash vazifasini bajarishi.
Tarz ma’nosi fe’lda ifodalanishi ham, ifodalanmasligi ham mumkin. Masalan, (oqidi)fe’lida u nol darajada bo‘lsa, (oqib chiqdi)so‘zshaklida namoyon bo‘lgan. Bo‘lishli-bo‘lishsizlik shakli haqida ham shunday fikrni aytish mumkin. Biroq bo‘lishli-bo‘lishsizlik shakli bilan kesimlik kategoriyasining tarkibiy qismi bo‘lgan tasdiq-inkor kategoriyasini farqlash lozim. Tasdiq-inkor kesim vazifasida keluvchi barcha so‘z uchun xos bo‘lsa, bo‘lishli-bo‘lishsizlik kesimdan boshqa vazifadagi fe’lning barchasi uchun xos bo‘lgan grammatik hodisa. Boshqacha aytganda, bo‘lishli-bo‘lishsizlik fe’lning nokesimlik, tasdiq-inkor esa barcha mustaqil so‘zning kesimlik shaklidan biri.
Quyida ularning har biri alohida-alohida ko‘rib o‘tiladi.

Download 0,74 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   153




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish