’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta ‘lim vazirligi qarshi davlat universiteti

BAKTERIAL  O
’G’ITLAR 
 
 
Bakteriologik 
o
’g’itlar  tuproqdagi  mikrobiologik  jarayonlar  va 
mikroorganizmlarga  kuchli  ta
‘sir  ko’rsatadigan  faktorlardan  hisoblanadi. 
 
Bakterial o
’g’itlar xilma—xil bo’ladi. 
 
Birinchi  marta  tuganak  bakteriyalardan  "nitragin"  deb  nomlagan  bakterial 
o
’g’it, 1896 yilda Germaniyada, F.Nobbe va L. Giltnerlar tomonidan qullanildi. 
Keyinchalik,  tuganak  bakteriyalarni  o
’g’it  sifatida  har  xil  nomlar  bilan  boshqa 
davlatlarda ham qullay boshladi. 1906 yilda, Angliyada, V. Bottomley "nitragin" 
ishlab chiqa boshladi, 1967 yilda tuganak bakteriyalari Amerikada F. Garrison va 
B.  Barlou  "nitrokultura"  deb,  shu  yilidayoq  Rossiyada  L.T.  Budinov  "nitragin" 
deb  nomlab,  o
’g’it  sifatida  chiqardilar.  Hozirgi  vaqtda  tuganak  bakteriyalar, 
ko
’pgina  mamlakatlarda  ishlab  chiqariladi.  Frantsiyada  u  N  —  germ, 
Chexoslavakiyada nitrazon, sobiq SSSRda nitragin, rizotofin kabi nomlarda ishlab 
chiqilmoqda. 
 
Nntragindan tashqari azotobakterin, fosfobakterin, AMB va boshqalar ham 
ishlab chiqilgan. Turli dukkakli o
’simliklar urug’iga eqishdan avval nitragin bilan 
ishlov  berilsa  (1  ga  yerga  eqiladigan  urug
’  uchun  5—10  g  nitragin  kerak), 
ularning  hosili  o
’rta  hisobda  10—15%  yuqori  bo’ladi.  Yuqorida  aytilgandek, 
nitrigin tarkibida aktiv tuganak bakteriyalari bo
’ladi, ular kuplab atmosfera azotini 
to
’playdi  va  hosilni  oshiradi.  Shuningdek  hosilning  sifati  ham  oshadi,  ko’p 

---

miqdorda  hosil,  aminokislotalar  va  V  guruhiga  mansub  vitaminlar  sintezlanadi. 
Nitragin  torfli  aralashma,  tuproqli  aralashma,  agarli  aralashma  va  suyuq  holda 
ishlab  chiqariladi.  Shulardan  eng  ko
’p  ishlatiladigan  torfli  aralashma  bo’lib,  bu 
aralashmadan  Amerika,  Avstraliya,  Yangi  Zellandiya,  Kanada,  Xindiston  va 
boshqa Yevropa mamlakatlarida keng kulamda foydalaniladi. 
  
Ko
’pgina davlatlarda nitraginning tuproqli aralashmasi ishlatiladi, uning 1 
gramida (mayda o
’rug’li o’simliklar uchun} 3 dan 6 mld. gacha, yirik o’simliklar 
o
’rug’i uchun 1,5 — 3 mld. gacha bakteriya bo’ladi. 
 
Azotobakterin.  Azotobakterin  tarkibida  azotobakter  bo
’lib,  uni  tayyorlash 
uchun azotbakter agarli Muhitda ustiriladi, 1 gramida 40 mln. azotobakter bo
’ladi, 
1 ga yerga eqiladigan urug
’lar uchun uning 10 — 15 g yetarli. Azotobakter sobik 
SSSR da 1930 yildan boshlab ishlab chiqadi. U kulrang va qora tuproqli yerlarda 
o
’simliklar hosilini 6 — 10% ga oshiradi.   Ko’proq  sabzavot  (karam,  pomidor) 
o
’simliklarida yaxshi natija beradi. 
 
AMB  preparati.  Tarkibida  ammonifikatorlar,  tsellyulozani  parchalovchi 
bakteriyalar  uchraydi.  Bu  bakteriyalar  tabiiy  unumdor  tuproqlarning  asosiy 
mikroorganizmlarini  tashkil  qiladi.  Shuning  uchun  avtoxton  mikroflora  deb 
ataladi. 
 
Odatda, kech kuzda va qish oylarida kislotali tuproqlarda nam ko
’p bo’lishi 
va  tuproq  temperaturasining  pasayib  ketishi  natijasida,  mikroorganizmlarning 
aktivligi pasayib ketadi.  Shuning uchun har ga yerga 250 kg dan AMB preparati 
solinsa, yaxshi natija beradi. 
Hozirgi  vaqtda  AMB  preparati,  ko
’proq parniklarda yetishtiriladi. Buning uchun 
parnikdagi  gung  ustiga  30 
— 40 sm qalinlikda AMB preparati sochiladi va uch 
xafta  shu  holda  saqlanadi.  Keyin  bu  yerda  ko
’chat  yetishtiriladi.  Ko’chatlar 
olingandan keyin, gung sabzavotlarni o
’g’itlash uchun ishlatiladi. 
 
Fosforobakterin. A.D.Menkina (1935) 
tuproqdan 
fosforli 
organik 
birikmalardagi  bakteriyalarni  ajratib  oladi.  Bu  bakteriya  organik  moddalardan 
fosforni ajratib fosfat kislota hosil qiladi. Fosfat kislota esa o
’simliklar tomonidan 
o
’zlashtiriladi.  Kupchilik  tuproqlarda  organik  holdagi  fosfor  28  —  85%  gacha 

---

bo
’ladi,  lekin  undan  yuksak  o’simliklar  foydalana  olmaydi.  Fosforli  organik 
birikmalarni  parchalovchi  bakteriyalar  2  xil:  spora  hosil  qiluvchi  Baa 
megatherium  var.  phosphaticum  va  spora  hosil  qilmaydigan  Vas.  serratia  var 
phosphaticumlapra  bulinadi.  Spora  hosil  qiladigan  bakteriya  vakillari  uzunligi  5 
— 6 mkm, eni 1,8—2 mkm, sporasining uzunligi 1,2, eni 0,7 mkm bo’ladi. 
 
Sporasiz  serratsiya  esa  uzunligi  1,8 
—  2  mkm  keladigan  eni  0,5  mkm 
bo
’lgan tayoqchasimon, fakultativ anaerob bakteriyadir. 
1 ga yerga sepiladigan urug
’lar uchun fosfobakterinning 250 g yetarlidir.    
 
Azospirillum.  J.  Dobereyner  (Braziliya)  ut  o
’simliklarning  rizosferasidan 
azot  o
’zlashtiruvchi bakteriyalarni ajratib ololdi.  Ular egilgan tayoqcha shaklida 
bo
’lib,  asosan  ildizning  yuqorigi  qismida  rivojlanadi.  Azospirillalar  yuqtirilgan 
o
’simliklarning hosildorligi 15 —30% ga oshadi. 
 
Algolizatsiya.  Tuproqda  tsianobakteriylarni  solib  azot  miqdorini  oshirish 
usuli  algolizatsiya  deyiladi.  Bu  usul  Ayniqsa  sholipoyalarda  bu  ish  yaxshi  natija 
bermoqda. 
 
"Silikat" bakteriyalar preparati. V.G. Aleksandrov alyumosilikatdan kaliyni 
ajratib  olish  uchun,  spora  hosil  qiluvchi  "silikat"  bakteriya  (Vas.  mudlaginosus 
siliceus)  ishlatishni  tavsiya.  Urug
’ga  "Silikat"  bakteriyalar  bilan  eqishdan  ilgari 
ishlov  beriladi.  Hosildorlik  doimo  stabil  oshmagani  sababli,  bu  o
’g’it  keng 
qullanilmadi.