’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta ‘lim vazirligi qarshi davlat universiteti

  Mavzu:IMMUNITYET TO'G'RISIDA UMMIY TUSHUNCHA 
Immunitet haqida hozirgi tasavvurlar 
Reja 
1.Immunitet to'g'risidagi ta'limot asoslari. 
2. Tabiiy Immunitet va uning turlari. 
3. Suniy Immunitet va uning turlari. 
4. Immunitet nazariyalari. 
 
Immunitet  deb  odam  yoki  hayvon  organizmining  patogen  mikrobga 
yoki  uning  zaharli  moddasiga  chidamli  bo'lib  qolishiga  va  organizm  patogen 
mikrobga  duch  kelganda  kasal  bo'lmasligiga  aytiladi.  Immunitetni  tekshiruvchi 
fan  immunologiya  deyiladi.  Immunitetning  hosil  bo'lishi  juda  murakkab  hodisa 
bo'lib,  u  bugun  organizmning  qatnashishi  bilan  vujudga  keladi.  Immunitetning 
hosil bo'lishida markaziy nerv sistemasining roli juda katta. 
Organizmni  turli  natogen  mikroblardan  qo'riqlab  turishda,  ya'ni 
organizmining Immunitetli bo'lishiga asosan organizmning anatomik va fiziologik 
xususiyatlari 
sababchidir.Odamning 
terisi,shilliq 
pardalar,limfatik 
bezlar,oshqozondagi  NSI,jigarda  hosil  bo'ladigan  o't  va  boshqalar  organizmni 
miqdordan  saqlovchi  vosita  sifatida  xizmat  qiladi.Organizmda  Immunitetning 
hosil bo'lishiga tashqi muhiit ham tasir qiladi.Masalan,organizmning qizishi, juda 
sovushi va kuchsizlanishi ham organizmdakasalikkaqarshi chidamli moddalarning 
ishlab  chiqarilishini  pasaytiradi.Organizmning  buday  bo'lishiga  molning  tuyimli 
oziq  bilan  boqilmasdan,em-xashakda  A  va  S  vitaminlari  va  Sa  va  R  tuzlarining 
etarli bo'lmasligi ham sabab bo'ladi. Immunitetning vujudga kelishiga qarab tabiiy 
va  suniy  bo'ladi.  Tabiiy  vasuniy  immunitet  ham  har  xil  formada  va  ko'rinishida 
bo'lishi mumkin. 
1)  Tabiiy-  tug'ma  immunitet.Bu  immunitet  organizmning  anatomik  va 
fiziologik  xususiyatlaridek  nasildan-  nasilga  o'tadigan  xususiyat  bo'lib,u  hayvon 
va  odamda  ham  bo'ladi,hayvonlar  esa  bu  kasalliklarga  immunitetlidirlar.Shuning 
uchun  hayvonda  bo'ladigan  bo'nday  immunitet  tabiiy  tug'ma  immunitet 
deyiladi.Xuddi shunga o'xshash odamda ham ayrim  kasalliklarga nisbatan tabiiy 

---

tug'ma  immunitet  bo'lishi  mumkin.  Masalan,cho'chqalarda  bo'ladigan  toun 
(chuma)  kasalligini  virusi  odamga  o'tsa  ham  odam  kasal  bo'lmaydi.  Odam  bu 
kasalliklarga  nisbatan  immunitetlidir.  Tabiiy 
–  tug'ma  immunitet  hosil  bo'lish 
sababi  har  xildir.  Masalan,  Mechnikov  qoqshol  kasalligini  hosil  qiluvchi 
mikrobning  toksini  yani  zaharining  katta  dozasini  kaltakesak  va  toshbaqaning 
terisi  ostidan  yuborib,bu  toksin  ularoga  hech  tasir  etmaganini,ular  bu  toksinga 
immunitetli ekanligini aniqladi. 
Tabiiy  tug'ma  immunitetning  paydo  bo'lishining  boshqa  sababi  ham  bor. 
Buni  L.  Pasterning  tajribasidan  bilish  mumkin.  L.  Paster  qurbaqaning  ko'ydirgi 
kasalligiga  immunitetli  bo'lishini  tekshirib,  baqaningtana  temperaturasining  past 
bo'lishi va bo'nday temperaturada kuydirgi kasalligining mikrobi ko'payib yashay 
olmasligini  aniqladi.  Agar  qurbaqaning  tana  temperaturasini  suniy  ravishda    36-
37o  ga  etkazib,  keyin    unga  kuydirgi    kasalligini  qo'zg'atuvchi  mikrobni 
yuqtirilganda  qurbaqa  ham    kuydirgi  kasali  bilan  kasallanishini  aniqladi.    Shu 
bilan  L.  Paster  tovuqning    qo'ydirgi  kasalligiga  immunitetligini  tekshirib,  uning 
sababini  aniqladi.  Agarda  tovuqning  tana  temperaturasi  sun'iy  ravishda 
pasaytirilib, keyin kuydirgi kasalining mikrobi yuqtirilsa, bunday sharoitda tovuq 
ham kuydirgi kasali bilan kasallanishini aniqladi. 
Demak,  qurbaqa  bilan  tovuqning  kuydirgi  kasalligiga  immunitetli  bo'lishi, 
ularning tana tempuraturasining mikrob uchun noqulay bo'lishidir. 
Hayot  davomida  orttirilgan  yoki  spesifik  immunitet:  orttirilgan 
immunitetning  xususiyati  shuki,  kasallikni  qaysi  mikrob  qo'zg'agan  bo'lsa 
organizmda  o'sha  mikrobga  qarshi  maxsus  immunitet  modda  hosil  bo'ladi  va 
kelajakda  organizmning  faqat  shu  kasallikka  nisbatan  immunitetli  bo'lishiga 
xizmat  qiladi. Ana shu xususiyati uchun bu immunitetni spesifik immunitet ham 
deyiladi. 
Orttirilgan  immunitetning  tabiiy  tug'ma  immunitetdan  farqi  shuki, 
orttirilgan immunitet nasldan-naslga o'tmaydi. Bu immunitetni hayvon va odamlar 
o'z  hayot  faoliyati  jarayonida  hosil  qiladilar.  Orttirilgan  immunitet  uzoq  muddat 
davom  etadi  va  ayrim  kasalliklardan  so'ng  umrbod  saqlanadi.  Orttirilgan 

---

immunitet  paydo  bo'lishi  natijasida  odamlar  qizamiq,  ko'kyo'tal,  qorin  tifi, 
skarlatini  kabi  kasalliklar  bilan  bir  marta  kasallanib,  sog'aygandan  keyin,  2-  chi 
marta bu kasallik bilan umuman og'rimaydi. 
Sun'iy  immunitet  va  uning  turlari:  sun'iy  immunitetni  hosil  qilish  uchun  2 
xil  usuldan  foydalaniladi.  1)  Ba'zi  yuqumli  kasalliklarga  qarshi  sun'iy  immunitet 
hosil qilishda organizmga tayyor immun moddali qon zardobi yuboriladi.Masalan, 
yadador bo'lganlarni tetanus va gazli gangerina kasalligidan saqlash uchun ularga 
anfitoksinli  zardob  yuboriladi. Bunday  immunitetni  sun'iy  passiv immunitet  ham 
deyiladi. Bunday immunitet organizmga immunli zardob yuborilgandan so'ng 12-
20  soat  o'tgach  hosil  bo'ladi  va  u  uzoq  saqlanmaydi,  20-25  kun  saqlanadi. 
Shunday bo'lsa ham kasallikning oldini olish uchun ishonchli usul hisoblanadi va 
keng qo'llaniladi. Sun'iy immunitetning ikkinchi usuli: bunda organizmga vaksina 
yuboriladi. Vaksina bilan suniy immunitet hosil qilishni vaksinasiya yoki emlash 
deyiladi.  Vaksina  deb  o'ldirilgan  yoki  tirik,  lekin  kuchsizlantirilgan  mikrobdan 
iborat  biologik  moddaga  aytiladi.  Vaksina  bakteriologik  institutlarning  maxsus 
laboratoriyalarida  tayyorlandi.  Vaksina  olish  uchun  mikrob  quyuq  yoki  suyuq 
ovqatda  o'stiriladi.  Organizmga  vaksina  yuborib  sun'iy  immunitet  hosil  qilish 
kuchli va uzoq vaqt davom etadi. Masalan buzoqlarning parativ kasalligiga qarshi 
vaksina  olti  oylik  kuydirgi  kasalligiga  qarshi  vaksina  bir  yillik  immunitet  hosil 
qiladi.  
Ilgari  vaqtlarda  chechakka  qarshi  vaksina  qilishni  Xitoyliklar  keyinroq 
Kavkazlilar  qo'llagan.  1744-1745  yillarda  rus  vrachi  Danilo  Samoylovich  tovun 
kasaligiga  qarshi  vaksina  qo'llaydi.  1796  yilda  ingliz  vrachi  Eduard  Djenner 
chechakka qarshi vaksina tayyorlab, bu kasallikning olishni topdi. Hozirgi vaqtda 
vaksina  yordamida  qutirish,  chechak,  tifi,  paratif,  vabo,  tovun,  brusellyoz,  sil, 
qorason,  saramas  va  boshqa  kasalliklar  davolanmoqda.  Vaksinasiya  organizmni 
ko'p  kasalliklarga  qarshi  immunitetli  qiladi.  Ya'ni  kasallikni  oldini  oladi  va  uni 
yuqotadi. Bu usul ishonchli va fanga asoslangan usuldir.  
Immunitet nazariyalari. 

---

Hozirgacha  immunitet  hodisalarini  to'liq  va  asosli  ravishda  tushuntira 
oladigan  yaqqol  bir  nazariya  yo'q.  Lekin  hozirgacha  immunitet  to'g'risida  bir 
nechta nazariyalar bo'lgan.  
1.  Ulardan  biri  paster  nazariyasidir.  Bu  nazariya  bo'yicha  patogen  mikrob 
organizmga kirib ko'payadi, kasallik qo'zg'agan davrda mikrob ovqatlanishi uchun 
hayvon  yoki  odam  organizmidagi  kerakli  ovqat  moddani  kamaytiradi.  Natijada 
kasal  hayvon  organizmida  mikrobga  kerakli  ovqat  modda  kamayib  qoladi  va 
organizmda  mikrob  ko'payib  yashay  olmaydi.  Shuning  uchun  organizm 
immunitetli  bo'ladi  deb  tushuntiradi.  Pasterning  bu  nazariyasi  mexanik  va  ilmiy 
tomonidan noto'g'ri nazariya bo'lib, hozir bu nazariyaga amal qilinmaydi.  
2. Bezredkoning mahalliy immunitet nazariyasi. Bezredko sun'iy immunitet 
to'g'risida tekshiruvlar olib boradi. Bezredko vaksinasiya natijasida ayrim to'qima 
va  organlarning  areaktiv  va  immunitetli  bo'lishiga  mahalliy  immunitet  deb  nom 
beradi va shu bilan mahalliy immunitet nazariyasining asoschisi bo'ldi. Bezredko 
paratif,  dezinteriya,  qorin  tifi,  vabo  kasalligiga  infeksiya  darvozasi  ichak  yo'li 
ekanligini  va  kasallikni  qo'zg'atuvchi  mikrob  faqat  ichak  yo'llarida  joylashib 
kasallik hosil qilishini aniqladi.  
Bezredko  har  bir  kasallikda  kasalik  kiradigan  yani  mikrob  kiradigan 
darvozani  mahkamlash  lozim,  ana  sho'nday  qilinganda  organizm  immunitetli 
bo'ladi  degan  nazariyani  ishlab  chiqadi.  Shuning  uchun  Bezredko  teri 
kasalliklariga  qarshi,faqat  terining  o'zining  vaksinasiyalash-emlash  kifoya  degan 
xulosaga  keldi  va  bunday  immunitetni 
“mahalliy  immunitet”  deb  atay  boshladi.  
Bezredkoning ana shu 
“mahalliy immunitet” nazariyasi juda ko'p tanqid qilindi,   
chunki Bezredko fikricha ayrim organ va to'qimalar o'zicha alohida immunimtitli  
bo'ladi  deyishi  noto'g'ridir.  Chunki  har  bir  organda  infeksion  jarayon  boshlansa, 
bu  jarayon  faqat  shu  organda  emas,  qon  va  nerv  sistemasi  natijasida  butun 
organizmga  ta'sir  etadi.  Bezredko  esa  organizmdagi  jarayonlarning  birligini 
hisobga olmay, go'yo har bir organ o'zicha immunitetli bo'lishi mumkin deyiladi. 
Bu  fikr  noto'g'ri  metofiziklarcha  tushunish  bo'lib,  amaliy  tomondan  isbot 
qilinmagandir.  Masalan,  ichak  kasalligiga  qarshi  vaksina  ishlatilsa,  shu  vaksina 

---

organizmga  ta'sir  etib,  qonda  ham  immun  modda  paydo  qiladi.  Ana  shuning 
uchun ham Bezredkonning mahalliy immunitet  nazariyasi noto'g'ridir. 
3)Erlix  nazariyasi.  Immunitet  hodisalarini  tushuntirishda  Erlix  nazariyasi 
ham  uzoq  vaqt  xukm  suradi.  Erlix  ximik  bo'ladi,  shuning  uchun  u  immunitet 
nazariyalarini kimyoviy reaksiyalarga o'xshatib tushuntiradi. Erlix, mikrob toksini 
antitoksin  ta'sirida  neytrallanishini  (ikkala  moddaning  xususiyatining  yo'qolishi) 
kuchli  ishqor  bilan  kuchli  kislota  aralashgandagi  hodisaning    xuddi  o'zi  deb 
hisoblangan.  Keyingi  tekshirishlarda  Erlix  nazariyasi  ham  rad  etilgan  noto'g'ri 
nazariyadir. 
4)  Arrenius  va  Madson  nazariyasi  ham  immunitet  hodisalarini  kimyoviy 
nuqtan  nazardan  tushuntiruvchi  nazariyadir.  Bular  toksin  bilan  antitoksin  juda 
kuchsiz  ishqorlardek  birlashadi  va  bir-birini  neytrallaydi  deb  hisoblaganlar.  Bu 
ham noto'g'ri nazariyadir. 
5)  Bordenning  adsorbsion  nazariyasi-
“Danish  fenomeni”  deb  atalgan 
immunitet  reaksiyasi  asosida  vujudga  kelgan.  Danish  fenomeni  qo'yidagilardan 
iboratdir.  1.  xissa  aktitoksinli  zardobga  1  xissa  toksin  aralashtirib 
neytrallangandan keyin biror hayvonga ukol qilinsa,undan hayvon zaharlanmaydi. 
Agar shu tajriba ozroq o'zgartirilsa, yani antitoksinli zardobdan 1 xissa, olib unga 
yarim  xissa  toksin  aralashtirilsa  va  bir  necha  vaqtdan  keyin  toksinning  qolgan 
yarimi  qo'shilsa,  bu  aralashma  neytrallanmay  qoladi  va  hayvonga  yuborilsa  uni 
zaharlab  o'ldiradi.  Shu  hodisani  hisobga  olib  Borde  antitoksin  bilan  toksinning 
neytrallanishi  kimyoviy  reaksiyaga  o'xshamaydi,balki  bu  adsorbsiya  jarayonidir 
degan xulosaga keladi.Bu ham notug'ri nazariyadir. 
6)    Gumoral  nazariya:-  organizmning  mikrobdan  saqlanishi,  yani 
immunitetli  bo'lishi  qonning  suyuq  qismidagi  immun  modda  zarlobiga  bog'liq 
degan  nazariya  kelib  chiqdi  .  Bu  nazariya  tarafdorlari  Buxner, Bering  ,  Netal  va 
Erlixlardir.  7)  Fagositar  nazariya  yoki  I.I  Mechnikovning  fogositoz  haqidagi 
ta'limoti.  Bu  nazariyani  buyuk  rus  olimii  Mechnikov  yaratgan.  Mechnikov 
organizmni  immunetitli  bo'lishida  fagositoz  hodisasining  ahamiyatini  to'liq  va 
materialistik asosda isbotlab berdi.  

---

Masalan,    Mechnikov  shunday  tajriba  qiladi.  Biror  hayvon  organizmiga 
erimaydigan  zarracha  yoki  tikan  kiritadi.  Keyin  shu  erda  fagositoz  qiluvchi 
mezodermal  hujayralar  to'plana  boshlaydi.  Shundan  keyin  Mechnikov  tikan 
atrofida  to'planayotgan  hujayralarni  organizmga  kirgan  tikanga  qarshi  ta'sir 
etishini  aniqlaydi.  Umuman  Mechnikov  hayvon  va  odam  hujayralarining 
mikroblarni fagositoz qilib eritib hazm qilishini organizmning mikroblarga qarshi 
kurash  chorasi  bo'lsa  kerak  deydi.  Buni  asoslash  uchun  Mechnikov  dafniyalarga 
patogen  zamburug'larning  sporasini  yuqtiriadi,  natijada  hujayrada  sporalarning 
hazm  bo'lib  ketganini  va  xech  qanday  kasallik  hosil  qilmaganini  aniqlaydi.  Shu 
tekshiruvga asoslanib Mechnikov  fagositoz organizmga kirgan zararli narsalarga 
qarshi kurash chorasi ekanligini aniqlaydi. Fagositoz qilishda qondagi leykositlar 
va monositlar rol uynaydi. 
Shunday  qilib,  Mechnikov  nazariyasiga  ko'ra,  organizmning  turli 
mikroblardan  qo'riqlanib  immunitetli  bo'lishi  uchun  teri,  shilliqli  pardalar, 
organizmdagi suyuqliklar, fagositoz hamda gumoral omillar ham mikrobga qarshi 
kurashar  ekan.  Organizm  kasal  davrida  fagositoz  va  gumoral  omillarning 
boshqarilishi  markaziy  nerv  sistemasining  ishtirokida  vujudga  keladi.  Chunki 
markaziy nerv sistemasi organizmning yashash jarayonini normal yo'lga soluvchi 
organdir.  Yuqumli  kasallik  uzoq  davom  etsa  fagositoz  ham  bir  xil  bo'lmasligi 
mumkin.  Ba'zi  kasal  hayvon  organizmida  fagositoz  juda  sust  bo'lishi  natijasida 
kasallik juda cho'zilib ketishi mumkin. Biri-bir organizmda mikrobni fagositozga 
tayrlab beruvchi moddalar hosil bo'ladi. Bu moddaga opsonim deyiladi. Opsonim 
ta'sirida  fagositoz  juda  zo'rayadi  va  organizmning  kasallikdan  qutilishiga  ancha 
yordamlashadi. Fagositozning  aktivligini fizikaviy va kimyoviy  omillar ta'sirida 
ham  kuchaytirish  yoki  susaytirish  mumkin.  Masalan,  past  temperaturada  xinin, 
xolestrin  fagositozning    aktivligini  susaytirsa,  optimal  temperaturada  K  va  Md 
tuzlari fagositozning aktivligini oshiradi.