’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta ‘lim vazirligi qarshi davlat universiteti

Mavzu: Nitrifikatsiya jarayonida ishtirok etuvchi mikroorganizmlarni 
aniqlash. 
 
Umumiy ma
’lumot: Oqsil chirishi natijasida tuproqda to’plangan ammiak 
va  ammoniy  tuzlari  o
’ziga  xos  mikroorganizg’mlar  tomonidan  oksidlanadi. 
Oksidlanish jarayonida nitrit va nitrat kislota hamda ularning tuzlari hosil bo
’ladi. 
Bu jarayon nitirifikatsiya deb ataladi.  Nitirifikatsiya  jarayonida  ishtirok  etadigan 
mikroorganizmlarni  boshqa  bakteriyalardan  ajratib  olish  uslubini  1888-1890 
yillarda  rus  mikrobiologi  S.N.  Vinogradskiy  ishlab  chiqqan.  Ammiakning 
oksidlanishi  biologik  jarayon  ekanligini  olimlar  e
’tirof  etgan  bo’lsalarda,  unda 
qanday  mikroorganizmlar  ishtirok  etishi  aniqlanmagan  edi.  Bu  masalani  S.N. 
Vinogradskiy  hal  qildi.  U  o
’zining  amaliy  tajribalarida  nitirifikatsiya  jarayonini 
qo
’zg’atuvchi  bakteriyalar  organik  moddali  muhitda  rivojlana  olmasligini 
aniqlagan. Bu bakteriyalar tarkibida 0,2% ga yaqin organik moddalar (pepton yoki 
glyukoza) bo
’lgan muhitda ham yashay olmasligiga ishonch hosil qilgan. 
 
Yuqoridagilarni  hisobg  olib,  Vinogradskiy  nitrobakteriyalar  uchun  tarkibi 
maxsus  anorganik  moddalrdan  iborat  bo
’lgan oziq muhitni  ishlab chiqqan. Shu 
bilan birga u nitrifikatsiya jarayoni ikki fazadan iborat ekanligini va unda ikki xil 
bakteriya ishtirok etishini isbotlab bergan.  
 
Nitrifikatsiyaning  birinchi  fazasida  ammiak  va  ammoniy  tuzlari  nitrat 
kislotagacha oksidlanadi:  
 
 
2NH
3
 + 3O
2
 = 2HNO
2
 + 2H
2
O + 558 kkal 
 
Reaktsiya  oxirida  nitrat  kislota  hosil  bo
’lguncha  bir  qancha  oraliq 
reaktsiyalar boradi. Bu reaktsiyalarni quyidagicha ifodalash mum+kin:  
 
 
NH
3
  ( NH
2
OH ( HNO ( HN(OH)
2
 ( HNO
2
 
      Ammiak   gidroksilamin   giponitrit  dioksi- ammiak     nitrit kislota 
Kislota 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
 
 
 
 
 
Nitrifikatsiya  jarayonining  birinchi  fazasini  Nitrosomonas  bakteriyasi 
qo
’zg’atadi.  Bu oval shaklida bo’lib, harakatchan, xivchini tanasiga nisbatan 50 
baravar uzun bo
’ladi. Nitrozomonas hujayrasining  yirik va maydaligiga qarab, a, 
b, s tur xillari uchraydi.  
 
Nitrifikatsiya jarayonining ikkinchi fazasida nitrit kislota nitrat kislotagacha 
oksidlanadi:  
 
 
2HNO
2
 + O
2
 ( 2HNO
3
 + 48kkal 
 
Bu  fazada  uchburchak  shakldagi  mayda  tayoqchasimon  nitrobakter 
(Nitrobacter) ishtirok etadi.  
Nitrit kislotaning nitrat kislotagacha oksidlanishi vaqtida oraliq mahsulot sifatida 
nitirit kislotaning gidrati hosil bo
’lib, oxirida nitrat kislotaga aylanadi.  
 
 
 
HO 
– N = O   ( HO + N = (OH)2 ( HO – N = O 
                                       
 
 
 
 
     o 
               Nitrit kislota               Nitrat kislota            Nitrat kislota ning gidrati 
       Nitrifikatsiya  jaryonida  energiya  ajralib  chiqadi.  Bu  energiya  hisobiga 
bakteriyalar  karbonat  angidridni  o
’zlashtirib,  o’z  tanasini  tuzish  uchun  zarur 
bo
’lgan organik moddalarni (uglevodlarni) tayyorlaydi. Demak, bu bakteriyaldar 
ham  yashil  o
’simliklar  kabi  oziqlanish  jarayonida  karbonat  angidridni 
o
’zlashtiradi.  Ammo,  yashil  o’simliklar  quyosh  energiyasidan  foydalanadi. 
(Fotosintez),  bu  bakteriyalar  ximiyaviy  reaktsiyalar  vaqtida  ajralib  chiqqan 
energiyadan foydalanadi. (xemosintez).  Bu reaktsiya quyidagicha boradi.  
                        a) 2NH
3
 + 3O
2
 = 2HNO
2
 + 2H
2
O + 158 kkal 
     1-faza 
                        b) CO
2
 + H
2
O + 112 kkal =   C
6
H
12
O
6
 + O
2
   
     2-faza         a) 2NHO
2
 + O
2
 = 2 HNO
3
 + 48 kkal 
                        b) CO
2
 + H
2
O + 112 kkal =     C
6
H
12
O
6
 + O
2
    
                       
 
            
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---