’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta ‘lim vazirligi qarshi davlat universiteti

Rautenshteyn  Ya.  taklifiga  ko
’ra,  dukkakli  o’simliklarning  urug’lariga  tuganak 
bakteriyalar bilan ishlov berib ekilsa, tuganak bakteriyalar yerda yaxshi kupayadi, 
bakteriofag havfining oldi olinadi. 
 
Qishloq  xo
’jaligida  azotfiksatsiyasining  ahamiyati.  Mikroorganizmlar 
tomonidan  atmosfera  azotining  o
’zlashtirilishi,  yer  yuzida  biologik  yul  bilan 
to
’planadigan hosilning umumiy mirdoriga katta ta‘sir ko’rsatadi. Shuning uchun 
atmosfera azotining biologik yul bilan o
’zlashtirilishini o’rganish qishloq xo’jaligi 
va biologiya uchun muhim ahamiyatga ega bo
’lgan muammolardan biridir. 
 
Yer  qobig
’idagi  azotning  miqdori  (massasi)  0,04%.  Atmosfera  havosi 
tarkibida  78%  yoki  4.1015  t.  molekulyar  azot  mavjud.  Lekin  hayvonlar  va 
o
’simliklar o’sha molekulyar holatdagi azotni o’zlashtira olmaydi. 
 
Yer yuzidagi o
’simliklarning azotga bo’lgan yillik ehtiyoji 100—110 mln. t. 
tashkil etadi. Taxminiy hisoblarga kura, yer yuzidagi buyicha o
’simliklarning bir 
yilda 100
—110 mln. tonna azotni talab qilar ekan.  
Mineral  o
’g’itlar  bilan 
esa atigi 30% azot tuproqqa tushar ekan. 
Agarda 2000 yilga kelib, yer yuzida bir yilda 110 mln. tonna azotli o
’g’itlar ishlab 
chiqarilsa, hosildorlik ikki marta ortgan taqdirda, hosil bilan tuproqdan 200 mln. 
tonna  azot  chikib  ketadi.  Shuning  uchun  ham  bunda  mikrobiologik  jarayonlar 
muhim ahamiyatga ega bo
’lib qolaveradi.  
 
Azot to
’plovchi bakteriyalar yordamida (D.N. Priyanishnikov ma‘lumotlari 
buyicha): bir yilda 1 ga yerda beda 150
— 160 kg, sebarga 300 kg, lyupin 160 kg, 
soya  100  kg,  burchok  80  kg,  nuxot  60  kg,  loviya  70  kg  azot  to
’playdi.  Azot 
to
’plovchi bakteriyalarning o’zi atigi 3 kg dan 5 kg gacha azot to’playdi. 
 
Mishustin hisoblashlariga ko
’ra, sobiq Ittifok xududida dukkakli o’simliklar 
bir  yilda  2,3  mln,  t.,  azot  to
’plovchi bakteriyalar esa 3,4 mln., t. azot to’playdi. 
Shunday qilib biologik yul bilan to
’planadigan jami azotning miqdori 5,7 mln. t. 
ni  tashkil  etadi.  Yashil  o
’simliklar  bog’lagan  azot  va  ugleroddan  o’z  tanasining 

---

oqsil va boshqa kerakli moddalarni sintez qiladi.   O
’simlikni  hayvonlar  iste‘mol 
qiladi.  Nobud  bo
’lgan  o’simlik  va  hayvon  qoldiqlari  bakteriyalar  tomonidan 
chiritiladi va NH
3
 hosil bo
’ladi. Ammiakning bir qismi o’simliklar      tomonidan 
o
’zlashtirilsa, qolgan qismi nitrifikatsiyaga uchraydi. 
 
Azot  to
’plovchilarning  o’zi  ham  atmosfera  azotini  o’zlashtirib,  oqsillar 
sintezlaydi.  Bu  oqsillar  o
’z  navbatida  chirituvchi  bakteriyalar  tomonidan 
parchalanadi. Denitrifikatorlar nitratlarni parchalab, atmosferaga azotni qaytaradi. 
Shunday qilib, azot tabiatda aylanib yuradi.