XALQ OG„ZAKI IJODIDA ALISHER NAVOIY OBRAZI
Shohistaxon XUDOYQYLOVA,
katta o„qituvchi (GulDU)
Buyuk mutafakkir, g‗azal mulkining sultoni Alisher Navoiy shaxsi, faoliyati
va hayoti barchani birdek qiziqtirib kelgan. Ulug‗ kishilar haqida rivoyat va
afsonalar yaratish qadimdan odat bo‗lgan. Turli zamonlarda davlat arboblari,
donishmandlar, olimlar, fozillar va shoirlar haqida xilma-xil afsonalar vujudga
kelgan.
O‗rta Osiyoning Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Ulug‗bek kabi daho
olimlari haqida juda ko‗p va xilma-xil afsonalar to‗qilgan.
437
Alisher Navoiy haqida shu kunga qadar to‗plangan va ommalashgan folklor
materiallarni til va hududga qarab shartli ravishda uchga bo‗lish mumkin. Bular
fors-tojik tilidagi Buxoro afsonalari, ―Mirali va Sulton Suyun‖ turkumidagi
turkman xalq afsonalari va nihoyat o‗zbek tilida yaratilgan afsonalardir.
Ayrim afsonalarda Navoiyning o‗zi ham mehnatkash dehqon, bog‗bon yoki
mardikor qiyofasida tasvirlanadi. Shu o‗rinda biz filologiya fanlari doktori
M.Murodov nashrga tayyorlagan ―Allomalar ibrati‖
1
nomli kitobdan o‗rin olgan
afsonalarni e`tiboringizga havola qilmoqchimiz. Bu kitobdagi Alisher Navoiy
haqidagi afsonalar mavzui xilma-xil bo‗lib, ularning har biri buyuk shoirning
sermazmun va serqirra ijodining u yoki bu tomonini ochishga qaratilgan.
To‗plamdagi ayrim afsonalarda Navoiy va she`riyat masalalari markaziy o‗rinda
turadi. Jumladan, ―Alisher va bulbul‖, ―G‗azal to‗qish ham qiyinmi?‖, ―Dono
Navoiy‖, ―Bo‗xtonning umri qisqa‖ kabi afsonalarda Navoiy she`riyat qonun-
qoidalarini batafsil bilgan, uni g‗oyatda qadrlovchi va e‘zozlovchi shoir sifatida
talqin qilinadi.
―Navoiy o‗tdi ko‗changdan‖ nomli afsonada hikoya qilinishicha, Alisher
Navoiy bilan Husayn Boyqaro yoshlikdan juda qalin do‗st ekan. Husayn Boyqaro
suvoriy to‗plab, jang suronlar qilib, podshoh bo‗libdi. Alisher esa shoirlikni istab,
bir shaharga borib mashhur bo‗lib, qaytib kelibdi. Xalq uni shodu hurramlik bilan
qarshi olibdi. Podshoh esa uni hatto yo‗qlamabdi ham. Shunda Alisher Navoiy
―Husayn kelganimni eshitmagandir yoki uning podshohlik yumushlari ko‗pdir‖,
deb o‗ylabdi va sevimli ma‘shuqasi Gulini yetaklab uning huzuriga yo‗l olibdi.
Podshoh esa shaharning o‗rtasida bir bog‗ barpo ettiribdi, unda shu ko‗chadan
o‗tgan oddiy xalqni jazolashni odat qilibdi. Bundan Alisher Navoiy xabarsiz ekan.
Alisher va Gulini posbonlar tutib, shohning oldiga olib boribdilar. Podshoh
Alisherni tanibdi-yu, ―o‗z hukmimda turmasam a‘yonlar oldida beburd bo‗lib
qolaman‖, deb o‗ylab, Alisher va Guliga qarab shunday debdi: - Hoy, musofirlar,
bog‗ ko‗chaga borib gunohkor bo‗libsizlar. Men sizlarga zindon qilishim kerak.
Lekin bir savolimga to‗g‗ri javob bersanglar, gunohlaringdan o‗taman. Savolim
shu: ―Bir so‗z degilki, unda o‗zing bilan ayolingni ismi, nima sababdan bog‗
ko‗chaga kirganing anglashilsin. Javobing menga hamda a‘yonlarimga ma‘qul
bo‗lsin‖.
Navoiy bir daqiqa o‗ylanib turibdi-da, xayoliga kelgan ushbu she`rni aytibdi:
Navoiy o‗tdi ko‗changdan piyoda yori bilan,
Kishi balog‗a qolurmu o‗z ixtiyori bilan,
Bog‗bonni do‗st debon keldim ko‗cha bog‗i bilan
Afv etsalar ketgumdur Guli – yorim bilan.
Shunda Husayn: ―Kechiring, do‗stim!‖, - deb Alisherning quchog‗iga otilibdi.
Bu afsonada Navoiyning hayoti, Husayn Boyqaro bilan o‗zaro munosabatlariga oid
tarixiy faktlarni xalq o‗ziga xos badiiy estetik uslubda bayon etgan.
Afsonada shohning sharti oddiy, shunchaki bir sinov emas. Uning shartiga
ko‗ra gunohining sababini she`r bilan javob qaytarishi kerak. Mazkur epizodning
xarakterli tomoni shundaki, birgina shu kichik vosita (sharh) orqali ham Alisher
438
Navoiyga xos donolik va buyuk san`atkorlik hamda Husayn Boyqaroga xos
manmanlik ayni paytda esa she`riyatga xos oshuftalik tarixiy haqiqatga hamohang.
Navoiyning ko‗cha posboniga ―Bu adolatdan emas, inim‖ deya uqtirishida ham
shoirning adolatga, haqiqatga tashnaligi ifodalangan.
To‗plamdan o‗rin olgan ―Odam ersang‖ nomli afsona shoir hayoti, shaxsi
bilan bog‗liq tarixiy voqealar zaminida yuzaga kelgan bo‗lsa ajab emas. Afsonada
hikoya qilinishicha, Mir Alisher Navoiy yoshi bir joyga yetib qolganida haj safarga
borish uchun podshohdan bir necha bor ruxsat so‗raydi. Lekin har gal u rad
javobini oladi. Bir gal unga shoh ochiqchasiga: ―Sizsiz ulusni boshqarish qiyin.
A‘yonlarga ishonib bo‗lmaydi, poyimni qirqish maqsadida bo‗ladi. Do‗stim deb
bilsangiz, meni yolg‗iz hech qayoqqa tashlab ketmangiz‖, deb aytadi. Oradan bir
yil o‗tgach, nihoyat u shohdan haj safariga ijozat olib, hovlisiga kelsa, san`at va
ilm ahli, oddiy xalq namoyandalari Navoiyni kutib turishgan ekan. Ular Alisher
Navoiyni haj safaridan qaytarishga kelgan ekan. Shoirning bir me‘mor do‗sti
shunday dedi:
- Hazrat, safar ixtiyorini tark eting. Sizsiz holimiz zabun bo‗ladi. Ariqlar
qaziluvi, binolar quruluvi bekor bo‗ladi, el boshi g‗alayon, to‗s-to‗polondan
chiqmaydi.
Bir keksa temirchi esa:
- Ulus masjid desa, masjid soldirdingiz, madrasa desa, madrasa qurdirdingiz.
Siz bino qildirgan bu hammomlar, ko‗priklar, ariqlar, hovuzlar, bog‗-rog‗lar,
kutubxona savobi o‗rnini bosaolmaydimi?-deydi. Boshqa biri:
- Siz yetimlarga – ota, uysizlarga – uy, suvsizlarga – suv bo‗ldingiz. Sizning
rahm-shafqat, muruvvatingizdan odamlargina emas, jonivorlar, hatto hasharotlar
bahramanddirlar, shuning o‗zi savob, deb gapni cho‗rt kesadi.
Afsonada Alisher Navoiy obraziga xos xususiyatlarning yanada eng
xarakterlilariga duch kelamiz. Bu o‗ziga xoslik shundaki, uning zamirida Navoiy
faoliyati, hayotiga oid tarixiy voqea-hodisalar o‗z aksini topgan. Ma`lumki, Navoiy
Husayn Boyqaro saroyida vazirlik qilgan va xalq manfaatlarini ko‗zlab ―Safoiya‖,
―Shifoiya‖ kabi o‗nlab binolar qurdirganligi tarixiy haqiqatdir. Jumladan, shoir
hozirgi Turkmaniston hududida bo‗lgan Marv (Mari), shahrida ham ―Xusraviya‖
kabi ulkan madrasa qurdirgan. Ushbu afsonadagi ―ulus masjid desa, masjid
qurdirdingiz, madrasa desa, madrasa qurdirdingiz‖, degan gaplarda yuqorida
aytilgan haqiqatga ishora borday. Bu haqiqatni xalq, albatta, o‗ziga xos badiiy
tafakkur orqali ifoda etgan. Afsonadan ko‗rinib turibdiki, Navoiy xalq tasavvurida
nihoyatda xalqparvar, adolatparvar, beva-bechoralarga bosh panoh bo‗lgan.
Navoiyning ijtimoiy adolatsizlikka, zulmga qarshi odilona sa‘y-harakatlari
―Ona suti‖ afsonasida o‗ta ta`sirchan o‗z ifodasini topgan. Afsonada bayon
qilinishicha, Navoiy kunlarning birida bir darvoza yonida iztirob o‗tida qovurilib
o‗tirgan ayolga ko‗zi tushadi. Navoiy qayta-qayta so‗rayvergach, ayol o‗z g‗ami
boisini so‗zlab beradi: ―Podshohi olampanohimizning bir odatlari bor. O‗zlari
dunyoga kelgan kunlari tug‗ilgan bola o‗n beshga kirdi deguncha uni o‗ldirtirib
yuboradi. Men ham bundan bir kuni kam o‗n besh yil burun bir o‗g‗il ko‗rgan
edim. Uni podshohlikka bildirmaslikka qancha urinmay, ayg‗oqchilar payqab
439
qolib, podshohga xabar qilishgan ekan. Kuni kecha kelib: ―Ertaga o‗g‗ling o‗n
beshga to‗ladi, podshohlikka olib ketamiz‖, deyishdi. Yakka-yu yagona nuri
diydamning kuni bitdi... Qanoti qayrilgan lochin ucholmas deganlaridek, bolamdan
ayrilgan kunim mening o‗lganim, men yig‗lamay kim yig‗lasin‖. Shundan so‗ng
Navoiy ayolning uyiga kirib, uning o‗g‗liga ―Onang o‗z sutidan xamir qorib,
kulcha yopib bersin‖, deb tayinlaydi. Kulcha tayyor bo‗lgach, u bolaga ―o‗lim
oldidan oxirgi iltimosdan foydalanib, sen shu kulchalardan podshohga yedir‖, deb
o‗rgatadi. Ertasi hamma voqealar Navoiy o‗ylagandek kechadi: Yarimta kulcha
yegan podshohda bolaga mehr uyg‗onib, uni o‗z tug‗ishgan ukasidek yaxshi ko‗rib
qoladi. Uni o‗ziga vazir qilib tayinlaydi va shu kundan boshlab odat qilib olgan
bema‘ni zulmkorlikdan ham voz kechadi.
Mazkur afsonadagi tasvir etilgan mash‘um voqea Navoiy shaxsi va
faoliyatiga bevosita aloqadorligi yo‗q, albatta. Biroq afsonadagi Navoiy tutgan
tadbirkorlik, undan zulmga bo‗lgan nafrat, hamda nochor kimsalarga bo‗lgan ulkan
mehrning ildizlari o‗z mohiyati jihatidan tarixiy shaxs – Navoiy bilan bilvosita
bog‗lanadi. Afsona o‗quvchi tasavvurini Mo‗min Mirzo fojiasi, shoirning jiyani
darveshsifat Haydarning vahshiylarcha o‗ldirilishi bilan bog‗liq voqealar zaminiga
yo‗naltiradi. Afsonaning zamirida hayotiy voqealar va munosabatlar uchquni
mavjudligiga shubha yo‗q.
Zero, Navoiy xalq uchun, ona Vatan uchun butun umrini tikdi:
Yuz jafo qilsa manga,bir qatla faryod aylamon.
Elga qilsa bir jafo, yuz qatla faryod aylaram.
Xalq og‗zaki ijodi namunalari orasida Alisher Navoiyga bag‗ishlangan
ko‗plab afsonalar ham mavjud. O‗rta Osiyo xalqlari ichida Alisher Navoiyga
haqida yaratilgan afsonalarni til va hududga ko‗ra shartli ravishda uchta katta
turkumga ajratish mumkin:
1.Navoiy haqidagi o‗zbek xalq afsonalari.
2.Navoiy haqidagi fors-tojik tilida yaratilgan Buxoro afsonalari.
3.Navoiy haqidagi turkman xalq afsonalari.
Xulosa qilib aytganda biz quyida e`tiboringizni Navoiy haqidagi o‗zbek xalq
afsonalariga, ularning ba`zi bir xarakterli nuqtalariga qaratmoqchimiz:
1.O‗zbek xalq afsonalarida Navoiy xalqparvar, beva-bechoralarga yordam
qo‗lini cho‗zuvchi dono davlat arbobi sifatida gavdalanadi.
2.Navoiy iste`dodli shoir she`riyatning barcha sir-asrorlarini mukammal
bilgan alloma sifatida gavdalanadi.
3.O‗zbek xalq afsonalarida Navoiy va Husayn Boyqaro o‗rtasidagi
munosabatlarning ba`zi qirralari aks etgan.
4.O‗zbek xalq afsonalarida Navoiy obrazi xalq badiiy tafakkuri bilan, o‗ziga
xos fantaziyasi bilan yo‗g‗irilgan.
5.O‗zbek xalq afsonalarida xalq yaratgan Navoiy obrazi Navoiy shaxsiyatiga,
uning tarixi qiyofasiga yaqinligi bilan xarakterlidir.
6.O‗zbek xalq afsonalarida Navoiyning amalga oshirgan ishlari tarixiy
haqiqatga to‗g‗ri keladi.
440
7.O‗zbek xalq afsonalaridan Navoiy halol, ma`naviyati pok, sof vijdonli inson
sifatida gavdalanadiki, bu ham tarixiy haqiqatga yaqindir.
8.O‗zbek afsonalarida Navoiyning yolg‗izlikda umr kechirganligi xalq badiiy
tafakkurida o‗ziga xos bo‗yoqlarda, talqinlarda berilgan.
Alisher Navoiy haqida, uning xarakterini ochib beruvchi xalq og‗zaki ijodi
namunalari juda ham ko‗p, biz shulardan ba`zilariga to‗xtalib o‗tdik, xolos.
Foydalangan adabiyotlar:
1.Murodov M. Allomalar ibrati. –T.: Adabiyot va san`at, 1982.
Do'stlaringiz bilan baham: |