Zbekiston respublikasi oliy

Transformatorlarning nominal toklari deb, chulg’amlarning zavod pasportida qoʻrsatilgan toklarining qiymatiga aytilib, transformatorning ana shu toklarda uzoq vaqt normal ishlashiga yoʻl qoʻyiladi.
Transformatorning istalgan bir chulg’amining nominal toki uning nominal quvvati bilan nominal kuchlanishidan aniqlanadi.
Qisqa tutashuv kuchlanishi U_q.t.-shunday kuchlanishki, transformatorning chulg’amlaridan biriga shu kuchlanish berilganda, boshqa chulg’amiga qisqa tutashgan boʻlsa, undan oʻtayotgan tok nominal miqdoriga teng boʻladi.
Qisqa tutashuv kuchlanishi transformator kuchlanishining pasayish kattaligini aniqlab, uning chulg’amlaridagi toʻla qarshilikni harakterlaydi.
Uch chulg’amli transformatorda qisqa tutashuv kuchlanishi uning istalgan bir juft chulg’ami uchun, uchinchi chulg’ami uzib qoʻyilib aniqlanadi. Shunday qilib, uch chulg’amli transformator u_q.t. ning uchta qiymatiga ega boʻladi.
Hamma transformatorlar uchun qisqa tutashuv kuchlanishi nominal
kuchlanishga nisbatan foiz hisobida ifodalanadi:

a

u
^uq.t. ^
2 _u2
, (2.2)

r
bunda u_a-transformatorning aktiv qarshiligiga bog’liq boʻlgan qisqa tutashuv kuchlanishining aktiv tashkil etuvchisi; u_r-transformatorning reaktiv (induktiv) qarshiligiga bog’liq boʻlgan qisqa tutashuv kuchlanishining reaktiv tashkil etuvchisi.

Chulg’amlarning induktiv karshiligi aktiv qarshilikka qaraganda ancha katta
(uncha katta boʻlmagan transformatorlarda 2-3 marta, yiriklarida esa 15-20 marta) boʻlganligi uchun u_q.t. asosan reaktiv qarshilikka, ya’ni chulg’amlarning oʻzaro joylashishiga, ular orasidagi

2.2-rasm. Transformator va avtotransformatorlarning neytrallarini yerga ulash usullari: a) 110-220 kV li YuOR siz transformatorlarda; b) 330-500 kV li YuOR siz transformatorlarda; d) 110 kV li o‘rnatilgan YuOR li transformatorlarda; e) avtotransformatorlarda;

6. 
   150-220 kV li YuOR li transformatorlarda;
   
7. 
   330-500 kV li YuOR li transformatorlarda
   

kanalning eniga, chulg’amlar- ning balandligiga bog’liq boʻladi.
Salt yurish toki i_c, poʻlatdagi aktiv va reaktiv

isroflarni harakterlaydi va poʻlatning magnit xossasiga, magnit oʻtkazgichning tuzilishini va uni yig’ish sifatiga, hamda magnit induksiyasiga bog’liq boʻladi. Salt yurish tokining kattaligi transformator nominal tokiga nisbatan foiz hisobida ifodalanadi. Sovuqlayin prokatlangan poʻlatdan yasalgan hozirgi transformatorlardagi salt yurish toklarining qiymati katta boʻlmaydi.
Salt ishlashdagi ΔP_s va qisqa tutashishdagi ΔP_q.t. isroflar transformatorning tejamli ishlashini bildiradi. Salt ishlashdagi isroflar poʻlatning qayta magnitlanishi hamda uyurma toklarni hosil boʻlishidan kelib chiqadigan isroflar yig’indisidan iborat.
Qisqa tutashuv isrofida chulg’amlardan yuklama toki oʻtganda hosil boʻladigan isroflar, transformator chulg’amlari va tuzilishidan kelib chiqadigan qoʻshimcha isroflar kiradi. Sochilish magnit maydonlari chulg’amning chekka oʻramlari hamda transformator tuzilishlari (bak devorlari, yarmo balkalari va hokazolar) da uyurma toklar hosil qilib, qoʻshimcha isroflarni keltirib chiqaradi. Ularni kamaytirish uchun chulg’am koʻp tomirli transpozitsiyalangan simdan tayyorlanib, bak devorlari esa magnit shuntlari bilan ekranlanadi (toʻsiladi).
Transformatorlarning chulg’amlari, odatda, yulduz Y, chiqarilgan neytralli

yulduz Y va uchburchak Δ koʻrinishidagi sxemalar boʻyicha ulanadi. Birlamchi va ikkilamchi chulg’amlarning EYuK lari (E₁ va E₂) orasidagi fazalar siljishini shartli ravishda ulanishlar guruhi bilan ifodalash qabul qilingan.
Uch fazali transformatorlarning chulg’amlarini turlicha ulash yoʻli bilan ulanishlarning oʻn ikkita turli guruhini olish mumkin, bunda chulg’amlarni yulduz- yulduz sxemasida ulashda istalgan 2, 4, 6, 8, 10, 0 juft guruhni, yulduz-uchburchak
yoki uchburchak-yulduz sxemasida ulashda istalgan 1, 3, 5, 7, 9, 11 tok guruhni hosil qilinadi.
Chulg’amning ulanish sxemasi belgisining oʻng tomoniga uning ulanish guruhi yoziladi.
Chulg’amlarning nol nuqtasini chiqarib, yulduz sxemasida ulash chulg’am neytrali yerga tutashtirilishi zarur boʻlgan holda
qoʻllaniladi. YuK chulg’ami 330 kV va undan yuqori kuchlanishli transformatorlar va hamma avtotransformatorlarda YuK chulg’amlari neytralini yerga samarali tutashtirnsh shart. 110, 150 va 220 kV li tizimlar ham neytrali yerga samarali tutashtirilgan holda ishlaydi, biroq bir
fazali qisqa tutashuv tokini kamaytirish uchun

transformatorlar neytralining bir qismi yerga ulanmaydi. Chunki, chiqarilgan nol simlar
2.3-rasm. Transformator chulg‘am-
lari: a-konsentrik; b-almashlanadigan.

izolyatsiyasi, odatda, toʻla kuchlanishga hisoblanmaydi, shuning uchun neytrali yerga ulanmagan ish rejimida hosil boʻlishi ehtimoli bor oʻtakuchlanishlarni transformatorning nol nuqtasiga ventilli razryadniklarni biriktirish yoʻli bilan kamaytirish mumkin (2.3-rasm). Shuningdek, toʻrt simli 380/220 va 220/127 V tarmoqlarni ta’minlovchi transformatorlarning ikkilamchi chulg’amidagi neytral ham yerga tutashtiriladi. 10-35 kV li kuchlanishdagi chulg’amlar neytrali yerga ulanmaydi yoki sig’im toklarini kompensatsiya qilish uchun yoy soʻndiruvchi g’altak orqali yerga ulanadi.
Kuch transformatorlari va avtotransformatorlarning asosiy texnik

ma’lumotlari, ularning ulanish guruhlari sxemalari amaldagi standartlar bilan belgilangan.
Yuqori kuchlanishli quvvatli transformator murakkab qurilma boʻlib, koʻp sonli konstruktiv elementlardan tashkil topadi, ulardan asosiylari quyidagilar: magnit tizimi (magnit oʻtkazgich), chulg’amlar, izolyatsiya, chiqqichlar, bak, sovitish qurilmasi, kuchlanishni rostlash mexanizmi, himoyalash va oʻlchash qurilmalari hamda aravachalar.
Magnit oʻtkazgich transformatorning konstruktiv va mexanik asosi hisoblanadi. Magnit oʻtkazgich bir-biridan izolyatsiyalangan elektrotexnik poʻlatdan tayyorlangan alohida-alohida listlardan yig’iladi. Transformatorning poʻlat listlari bir-biridan puxta izolyatsiyalangan boʻlishi kerak. Hozir 0,01 mm qalinlikda lak surkab listlarni izolyatsiyalash keng qoʻllanilmoqda. Lak pardasi listlar orasida yetarli darajada ishonchli izolyatsiya hosil qiladi, magnit oʻtkazgichning yaxshi sovishini ta’minlaydi qizishga chidamliligi yuqori va yig’ish paytida buzilmaydi.
Magnit oʻtkazgich va uning konstruktiv detallari transformator asosini tashkil etadi. Asosga chulg’am oʻrnatiladi va chulg’am bilan kirish simlari oʻtkazgichlar yordamida ulanib, asosga mahkamlanadi va bu bilan transformatorning aktiv qismi hosil qilinadi.
Transformatorlarning chulg’amlari konsentrik yoki navbatma-navbat keluvchi boʻlishi mumkin. Birinchi holda PK va YuK chulg’amlari silindrlar koʻrinishida tayyorlanib, sterjenda bir-biriga nisbatan konsentrik joylashtiriladi (2.3-rasm, a). Koʻpchilik kuch transformatorlarida chulg’amni shunday tayyorlash qabul qilingan. Ikkinchi holda YuK va PK chulg’amlari bir xil diametrli qisqa silindrlar koʻrinishida tayyorlanib, sterjenda biri ustiga ikkinchisi joylashtiriladi (2.3-rasm, b). Bunday chulg’amda kavsharlash ishlari nihoyatda koʻp, ixcham emas va maxsus elektr pechi transformatorlari yoki quruq transformatorlar uchun qoʻllaniladi, chunki chulg’amlarning sovish sharoitini yaxshilaydi.
Transformatorlarning chulg’amlari yetarli elektrik va mexanik mustahkamlikka ega boʻlishi kerak. Chulg’amlar va ulardan chiqqan simlar
izolyatsiyasi kommutatsiya va atmosfera oʻtakuchlanishlariga buzilmasdan chidashi kerak. Chulg’amlar qisqa tutashuv toklari oʻtishida hosil boʻlgan elektrodinamik kuchlarga chidashi kerak. Izolyatsiya yoʻl qoʻyilganidan ortiq qizib ketmasligi uchun chulg’amlarni ishonchli sovitish tizimi koʻzda tutilishi lozim.
Chulg’am oʻtkazgichlari mis yoki alyuminiydan qilinadi. Ma’lumki, mis kichik elektr qarshilikka ega, kavsharlash onson, mexanik jihatdan mustahkam, bu esa transformator chulg’amlarini tayyorlashda misni keng qoʻllashga imkon beradi. Alyuminiy arzon, zichligi kichik, ammo solishtirma qarshiligi katta, chulg’amni tayyorlashda yangi texnologiya talab etadi.
Hozirgi transformatorlarda chulg’am uchun parallel bog’lam tarzidagi alohida oʻtkazgichlar oʻz holatini davriy oʻzgartirib turadigan transpozitsiyalangan sim qoʻllaniladi. Bu elementar oʻtkazgichlar qarshiligining bir xil boʻlishini ta’minlaydi, mexanik mustahkamligini orttiradi, izolyatsiya qalinligini va magnit oʻtkazgich oʻlchamlarini kichraytiradi.
Transformatorning izolyatsiyasi uning eng muhim qismidir, chunki transformatorning ishonchli ishlashi asosan uning izolyatsiyasining ishonchliligiga bog’liq. Izolyatsiyaning konstruksiyasi «Yuqori kuchlanish texnikasi» kursida batafsil oʻtiladi.
Moyli transformatorlarda asosiy qismi izolyatsiya boʻlib, qattiq dielektriklar: qog’oz, elektr karton, getinaks va boshqalar bilan birgalikda ishlatiladi..
Kuchlanishni rostlash uchun moʻljallangan qayta ulagich qurilmalar va transformatorning aktiv qismi shoxobchalari bilan birga bakka joylanadi. Bakning asosiy qismlari - devorlar, tagi va qopqoqdir. Bak qopqog’idan kirish simlarini, chiqarish trubasini, kengaytirgichni mahkamlovchi elementlarni, termometrlar va boshqa detallarni oʻrnatish uchun foydalaniladi. Bakning devorlariga sovitgich qurilmalar, radiatorlar mahkamlanadi.
Kichik quvvatli transformatorlarda bakning tepa qismi ajraladigan qilib tayyorlanadi: chunki tuzatish ishlarida transformatorning qopqog’ini olish, soʻngra aktiv qismini bakdan koʻtarish zarur boʻladi.
Transformator aktiv qismining massasi 25 t dan ortiq boʻlsa, bu holda uni
bakning tubiga oʻrnatiladi, soʻngra bakning qoʻng’iroq shaklli yuqori qismi bilan yopiladi va moy quyiladi. Pastki qismi ajraladigan bunday transformatorlarning aktiv qismini chiqarish uchun og’ir yuk koʻtaruvchi qurilmalarga hojat yoʻq, chunki remont paytlarida moy tushirilib, bakning yuqori qismi koʻtarilsa, chulg’am va magnit oʻtkazgichlarga bemalol qoʻl yetadi.
Oqim sochilishidan hosil boʻladigan isrofni kamaytirish uchun poʻlat baklar ichki tomonidan elektrotexnik poʻlat paketi yoki magnitsiz materiallardan tayyorlangan plastinkalar (mis, alyuminiy) bilan ekranlashtiriladi.