Ўзбекистон республикаси олий ва

Mehnatga bo`lgan munosabat - Shaxsning mehnatkashliligi yoki yalqovligi, biron bir topshiriqni oxirigacha yetkazishi yoki yarmisida tashlab ketishi, pala-partish yoki tartibli faoliyat yuritishi, yakka tartib yoki jamoaviy mehnat to`rini tanlashi va shu kabi sifatlari orqali namoyon bo`ladi.

Odamlarga munosabat – samimiylik yoki ikkiyuzlamachilik, muloqotga moyil yoki yakkahol, haqiqatparvar yoki yolg`onchi, o`zgalar manfaati haqida qayg`urish yoki o`z manfaatini ustun qo`yish.

Narsalarga bo`lgan munosabatda - buyumlarni tartibli saqlash yoki pala-partish, narsalarni asrab- avaylash yoki ayamaslik, narsalarni qayerdaligini xotirada saqlash yoki parishonxotirlik.

O`z-o`ziga munosabat - g`urur, obro` saqlay olish, o`ziga talabchanlik, o`zini nazorat etishning kuchliligi, o`zini takomillashtirishga intilish.

Xarakter xislatlarining shakllanishida oilaning roli katta. Ota-onaning turli voqea va hodisalarga, narsalar va atrofdagilarga munosabati bola uchun namuna vazifasini o`taydi. Shuning uchun tarbiya davomida bolaniturli hayot jabhalariga jalb etish, ota va ona bilan hamkorlikda biron-bir vazifani oxirigacha yetkazish, birlamchi xarakter xislatlarini shakllantiradi. Pedagogik psixologiyada juda o`rinli ibora mavjud: “Ikkichi talabalar bo`lmaydi, balki e`tiborsiz va intizomsiz ota-onalar bor”.

Xarakter shakllanishi haqida gapirilar ekan, ko`pchilikning fikricha xarakter maktabgacha (5 yoshgacha) tarbiyalanadi, degan tushuncha hukm suradi. Umuman olganda, shaxsning shakllanishi bir umr davom etuvchi jarayon bo`lib, bunda insonning o`z-o`zini tarbiyalashi katta o`rin tutadi. Inson xarakteri temperamentdan farqli o`laroq hayot davomida va tarbiya ta`sirida shakllanadi. Temperament insonda u yoki bu xarakter xislatining shakllanishiga katta ta`sir o`tkazadi va hatto, poydevor sifatida ishtirok etadi.

Lekin,xarakter temperamentning oqibati degan fikr noto`g`ri. Temperament va xarakterni bir-biridan farqlar ekanmiz, ular inson faoliyatining turli darajasi ekanligini ta`kidlab o`tishimiz joiz. Temperament inson faoliyatining miqdoriy ifodasi bo`lsa, xarakter uning sifat ko`rsatkichidir. Odam biron – bir faoliyatni tez yoki sekin bajarishi mumkin – bu uning ayni temperamentga mansubligi belgisi, lekin ushbu faoliyatni bajarishga qanchalik vijdonan munosabatda bo`lish, vazifani chin ko`ngildan ado etish – bu xarakter ifodasidir. Ko`pchilik odamlar bilan muloqotga moyillik bu – temperament belgisidir, lekin bu munosabatlarning samimiy yoki nosamimiyligi, oliy yoki tubanligi – xarakter xislatidir.

Temperamentning xususiyatlari xarakterning muayyan tomonlarini rivojlanishiga qarshilik ko`rsatishi yoki yordam berishi mumkin. Xolerik yoki sangvinik tipdagi odamga qaraganda flegmetik tipidagiiodam o`zida tashabbuskorlik va qat`iylikni tarkib toptirishi qiyinroqdir. Jur`atsizlik va vahimalikni bartaraf etish melanxolik uchun jiddiy muammodir. Xarakterni jamoada, amalda shakllantirilishi xoleriklardagi o`z-o`zini tuta bilishni va o`ziga

tanqidiy ko`z bilan qarashni, sangviniklarda sabotlilikni, flegmatiklarda faollikni rivojlantirish uchun sharoit yaratadi. Xarakterning fiziologik asosi nerv tizimsining tipi oliy nerv faoliyatining tug`ma xususiyatlariga bog`liq bo`ladi. Biroq kishining fiziologik tabiati doimiy bo`lib qolmaydi. Kishining oliy nerv faoliyatini shakllantirishga faqat 1-signallar tizimsi emas, balki 2-signallar tizimsi ham ta`sir ko`rsatadi.

Nerv tizimning tug`ma tipi bo`lgan temperament xarakterning asosi bo`lsa ham, biroq uni mavaqqat nerv aloqalariga va uning murakkab tizimlariga xos bo`lgan xususiyatlarni belgilab beradiki, inson ularga o`z hayoti va faoliyati jarayonida ega bo`ladi. Oqibat natijada tug`ma sifatlar emas, balki ijtimoiy shart –sharoit, turli ta`sirlar, tarbiya – kishinning u yoki bu xarakterga ega bo`lishi uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Kishi bosh miya ishlashining turli xil xususiyatlari bilan tug`iladi, liy nerv faoliyatining u yoki bu tipini tasarruf etadi. Bu psixologik xususiyatlar emas, balki fiziologik xususiyatlar bo`lib, bolalarda har xil ta`sirlarga har xil psixologik samara keltiruvchi dastlabki sabablardir.

Fiziologik sharoitlardagi bu farqlar insonlar xarakteridagi har xillikning birinchi sababidir.Psixologiya tarixida xarakterni bosh suyagining shakliga, yuz tuzilishiga, qaddi-qomatiga bog`liq qilib qo`yadigan va shu yo`l bilan xarakter xususiyatlarining sirini ochish aniqlandi. Mas quldorning bozorda qul sotib olishi: jismoniy kuchi paylardan, yoshi tishidan, epchilligini yugurtirib yoki sakratib ko`rganlar, lekin bo`lajak qulining xarakteri haqida tushunchaga ega bo`lmas edi. U ayyormi, ishchanmi, ishyoqmasmi, sodiqmi, isyonkormi – bularning hammasi quldor uchun muammo bo`lgan.

XVIII asrda “inson boshi qalbini ko`rsatadigan oyna” bo`lib sanaladi va uning to`zilish, bosh suyagining konfiguratsiyasi, imo-ishorani o`rganish kishi xarakterini o`rganishning asosiy yo`li ekanligini Iogann Kaspar Lafater asoslab berdi va o`zining “Fiziognomika” kitobini yozib qoldirdi. Lafaterning o`limidan so`ng nemis vrachi Frans Gallning ta`limotida xarakterning barcha xususiyatlari bosh miya yarim sharlarida o`zlarining qat`iy ixtisoslashgan markazlarini tasdiqlab, bosh suyaklari miyaning qavariq va chuqurcha joylariga ma`lumotlarning mos kelganligi uchun ham, kishining ruhiy belgilarini aniq aytib berish mumkinligini isbotlab bergan. Xarakter – ko`p jihatdan o`z-o`zini tarbiyalash natijasidir. Xarakterda kishining odatlari jamlanadi.